Tình trạng ngập lụt ở đô thị: Chuyên gia đề xuất biện pháp dài hạn

Xây thêm bể ngầm chống ngập, sử dụng cánh đồng, sân vận động làm nơi chứa nước… đang là giải pháp được Bộ trưởng Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà đề xuất. Liệu những giải pháp này có khả thi? Đâu là căn nguyên của tình trạng ngập úng này và đâu là biện pháp xử lý mang tính dài hạn? Đài BBC ngày 2/6 dẫn ý kiến của một số chuyên gia về đô thị xung quanh vấn đề này:

“Công tác quản lý quy hoạch có vấn đề”

Bàn về nguyên nhân của tình trạng ngập hiện nay, Thạc sĩ Đỗ Đức Thắng, GIảng viên tại Đại học Xây dựng Hà Nội, cho rằng công tác quản lý quy hoạch thực sự có vấn đề: “Trong 10 – 15 năm qua, có rất nhiều khu đất đáng lẽ phải là công viên, hồ nước nhưng nhà quản lý quy hoạch không cứng rắn, thậm chí có những biểu hiện bị các nhóm lợi ích thao túng, cho phép mọc lên những công trình cao tầng, rồi những chỗ trống đáng lẽ có thể chứa được nước thì đã bị bê tông hóa mất khả năng hút nước đi”.

Cũng chung quan điểm này, ông Sơn Đặng, Kiến trúc sư trưởng của xưởng thiết kế quy hoạch Sproject ở New York (Mỹ), chỉ ra rằng các đô thị VIệt bị cứng hóa bề mặt quá nhiều, dẫn đến nước mưa không thấm xuống đất mà chảy tuột ra sông, nên mức nước ngầm giảm dẫn đến sụt lún toàn thành phố.

Không chỉ Hà Nội, các địa phương miền Bắc như Thái Nguyên, Vĩnh Phúc, Bắc Giang cũng biến thành biển nước sau mưa. Tiến sĩ Trương Ngọc Lân, Phó Trưởng khoa Kiến trúc và Quy hoạch Đại học Xây dựng Hà Nội, cho rằng nông thôn ngập do 2 vấn đề: một là các hiện tượng khí hậu cực đoan ngày càng tăng lên do biến đổi khí hậu; hai là những khu vực nông thôn ở ven đô bây giờ đã đô thị hóa rồi thì cũng tương tự như đô thị, thiếu không gian thoát nước tạm thời.

Theo các chuyên gia, thủ đô Hà Nội và khu vực miền Bắc nói chung vẫn sẽ tiếp tục xuất hiện mưa lớn, có khả năng ngập lụt trên diện rộng. Trong khi đó, việc giải quyết tình trạng này không thể ngày một ngày hai.

Sân vận động, cánh đồng thành bể chứa

Về khuyến nghị biến sân vận động, cánh đồng thành bể chứa, Thạc sĩ Đỗ Đức Thắng cho rằng đáng lẽ đáng lẽ việc này phải được thực hiện 10, 15 năm trước với một tầm nhìn quy hoạch tốt hơn: “Hà Nội chỉ có 2 sân vận động Mỹ Đình và Hàng Đẫy, không đáng bao nhiêu. Tôi nghĩ mở rộng cho tới sân các trường học, sân của các trường mẫu giáo cũng biến thành bể chứa thì may ra, nhưng chi phí đội lên rất lớn và cũng sẽ có khá nhiều chuyện xảy ra để có thể làm được điều đó. Nhưng rồi cũng phải làm thôi, có lẽ lúc này không còn cách nào khác. Việc làm hầm chứa lớn ở dưới lòng đường, các khoảng đất trống là các biện pháp kỹ thuật mà các nước tiên tiến đã làm rất triệt để.”

Kiến trúc sư Sơn Đặng ủng hộ ý kiến của Bộ trưởng Trần Hồng Hà: “Việc xây bể giữ nước mưa ngầm là một ý kiến tốt, cần được bình tĩnh hiểu và ủng hộ”. Trong khi đó, Tiến sĩ Trương Ngọc Lân nói: “Bề mặt sân vận động vốn cao hơn các khu vực xung quanh nên khó sử dụng nguyên trạng, trừ khi chúng ta xây hồ ngầm ở bên dưới, hoặc làm sân vận động ở chỗ trũng hơn. Tất nhiên, có thể tận dụng các sân vận động để thoát nước, nhưng quy mô vẫn nhỏ và không mang tính tổng thể, đồng thời đào thêm các hồ ngầm sẽ làm phức tạp thêm quy hoạch hạ tầng ngầm của các thành phố”.

Thạc sĩ Đỗ Đức Thắng nhấn mạnh: “Nâng cao hiệu quả quản trị, tức là quy hoạch ra sao, quản trị thế nào, dùng đồng tiền ngân sách hay người dân đóng góp như thế nào cho hiệu quả thì mới mang lại hiệu ứng tích cực nào đó”.

Nước ngoài đang sử dụng các biện pháp gì?

Bể trữ nước mưa ngầm: Việc xây dựng bể trữ nước mưa ngầm đã được các nước phát triển luật hóa, thành các mã code xây dựng. Theo Kiến trúc sư Sơn Đặng, Đức là nước tiên phong khuyến khích dân/khối dân sự/khối chức năgn nhà nước lắp đặt hệ thống trữ nước mưa. Điều này mang lại nhiều lợi ích đáng kể, bao gồm tái sử dụng nước mưa, giảm thiểu sử dụng nước sạch để tưới vườn, rửa đường, rửa xe…, bồi hoàn nguồn nước ngầm, giúp thu lại một phần nước mặt, giúp hệ thống cống bớt quá tải.

Thành phố xốp: Tiến sĩ Trương Ngọc Lân cho biết một số thành phố như ở Trung Quốc đã có những đô thị xây dựng theo mô hình “thành phố xốp”. Thay vì đưa toàn bộ nước mưa vào hệ thống thoát nước thì trong “thành phố xốp”, chúng sẽ được quản lý đa dạng hơn, chỉ một phần nước được xử lý bằng hệ thống thoát nước, còn một phần nước được để thấm tự nhiên xuống đất và chảy vào các ao hồ giúp bảo tồn hệ sinh thái nước, một phần nước còn lại được thu hồi, lưu trữ để tái sử dụng cho các mục đích khác.

Hồ ngầm khổng lồ: Theo Tiến sĩ Trương Ngọc Lân, ở Nhật Bản đã xây dựng hệ thống hồ ngầm khổng lồ trong lòng thành phố Tokyo để chứa nước khẩn cấp trong những lúc thời tiết cực đoan. Nhưng giải pháp này tốn kém, không thể áp dụng trong trường hợp của Việt Nam hiện nay.

Giải pháp nào cho Việt Nam?

Có 4 giải pháp chính đang được các chuyên gia ủng hộ và đề xuất:

Thứ nhất, xây thêm không gian điều hòa: Theo Tiến sĩ Trương Ngọc Lân, Việt Nam cần tăng không gian mặt nước của hồ, ao, sông ngòi, công viên, vườn hoa, sân chơi, nơi các bề mặt đất tự nhiên được bảo tồn, không bị bê tông hóa giúp hấp thụ nước…

Thứ hai, tận dụng mặt bằng làm bể chứa: Giải pháp tận dụng mặt bằng là làm các hầm ngầm sâu 5m – 7m từ tất cả các khoảng đất trống có thể khai thác, nhưng giải pháp này lại có hạn chế là chi phí đầu tư quá lớn, cũng như không thể giải phóng nhà dân được.

Thứ ba, quy hoạch nước và sử dụng đất: Theo Kiến trúc sư Sơn Đặng, về lâu dài, Việt Nam cần nỗ lực thay đổi để tiến đến các phương pháp quy hoạch đô thị tiến bộ hơn. Chẳng hạn, các nước phát triển đã tiến hành quy hoạch nước, tức dựa trên yếu tố trọng tâm là nước, nhưng chúng ta vẫn quy hoạch chủ yếu hướng đến việc phân lô. Các đô thị lớn như Hà Nội hay TPHCM, những nơi có mật độ dân số rất cao, nhưng mảng xanh rất ít, cần rà soát các quỹ đất công cuối cùng còn sót lại và nỗ lực biến thành công viên và ao hồ.

Thứ tư, cải thiện công tác dự báo: Việc dự báo sớm và chính xác cũng là một trong những biện pháp giảm thiểu ngập lụt mà các chuyên gia đề xuất. Thạc sĩ Đỗ Đức Thắng cho rằng trong những trận mưa lớn tuần qua, nếu được dự báo mưa có cường độ lớn như vậy, các công ty thoát nước sẽ tổ chức các hoạt động phù hợp. Trong khi đó, Kiến trúc sư Sơn Đặng đưa ra một đề xuất mang tính công nghệ cao hơn: Việt Nam rất cần các ứng dụng cảnh báo ngập lụt được toàn dân tiếp cận dễ dàng. Công tác cảnh báo sớm sẽ giúp giảm thiệt hại kinh tế đáng kể. Những công nghệ này hoàn toàn nằm trong tầm tay đội ngũ công nghệ Việt.

Nguồn: TKNB – 03/06/2022

Xung quanh vấn đề chống ngập của Thành phố Hồ Chí Minh

Theo đài RFA, kế hoạch giảm ngập nước giai đoạn 2021 – 2025 vừa được Sở Xây dựng TPHCM trình UBND TPHCM cho thấy cần thêm 100.000 tỷ đồng để cải tạo hệ thống thoát nước của thành phố. Đây là vấn đề nội tại của một thành phố bị bê tông hóa nhanh chóng mà chuyện giải quyết không dễ do vướng lỗi quy hoạch.

Với chi phí dự trù 100.000 tỷ đồng, tương đương 4,3 tỷ USD, trong 5 năm tới, TPHCM đặt mục tiêu xóa ngập cho 18 trục đường chính, hoàn thành 7 dự án trọng điểm về chống ngập, bổ sung 96 km hệ thống thoát nước và hoàn thành các hệ thống nhà máy xử lý nước thải.

Theo kế hoạch, trong tổng số chi phí dự trù 100.000 tỷ đồng thì hơn 38.000 tỷ đồng sẽ được đầu tư vào các dự án thuộc quy hoạch 752, gọi là tổng thể hệ thống thoát nước của TPHCM đến năm 2020; hơn 20.600 tỷ đồng đầu tư cho các dự án thuộc quy hoạch 1547, thuộc quy hoạch thủy lợi chống ngập úng khu vực TPHCM, chưa kể các dự án xây dựng nhà máy xử lý nước thải là 41.000 tỷ đồng và các công trình khác là hơn 1.700 tỷ đồng.

Năm 2021, Sở Xây dựng cho biết TPHCM sẽ thực hiện 12 dự án chống ngập, trong đó có 11 dự án xây dựng, cải tạo hệ thống thoát nước các tuyến đường. Tất cả những con số và chi tiết trên cũng là nội dung đã được UBND TPHCM chính thức phê duyệt tại “Đề án chống nhập và xử lý nước thải” giai đoạn 2020 – 2205, cũng như kế hoạch chống ngập, xử lý nước thải giai đoạn 2020 – 2030.

Theo thống kê, TPHCM có rất nhiều dự án chống ngập cùng hàng chục nghìn tỷ đồng đã được chi vào công tác này, nhưng đến giờ vẫn chưa thể thoát ngập. Mới đây nhất, trận mưa lớn ngày 25/5 đã khiến đường Ung Văn Khiêm, quân Bình Thạnh bị ngập nước, khiến giao thông bị ngưng trệ trong suốt 8 tiếng.

Một cư dân thành phố, không muốn nêu tên, vốn là công chức trước 1975 cho biết: “Mấy chục năm qua, TPHCM phát triển rất nhiều các khu dân cư và kinh doanh địa ốc, trong lúc xem nhẹ việc quy hoạch thế nào cho hợp lý và bảo vệ thành phố không bị ngập. Các khu dân cư, công nghiệp mọc lên mà không để ý đến vấn đề trở ngại đối với chuyện thoát nước ra khỏi thành phố như thế nào.

Ví dụ, đầu tiên là khu Phú Mỹ Hưng ở Quận 7 là vùng trũng, nơi mà nguyên thủy của Sài Gòn là nước ở các vùng cao tụ về đó rồi chảy ra sông, ra biển Vũng Tàu. Thế nhưng, cả 600 ha và sau đó là 2000 ha của Nam Sài Gòn xây dựng như thế đã chặn hết đường thoát nước của thành phố. Đó là nguyên nhân chính gây ngập chứ không phải do hệ thống ống cống cũ thời Pháp xây cho Sài Gòn trước đây.

Như khu vực Phú Mỹ Hưng, có những túi nước di chuyển liên tục để đưa nước ra biển đã bị chặn lại vì quá trình xây dựng, gây ngập úng cả khu vực. Nặng nhất hiện nay là ở Quận 6 và Quận 7, nguyên nhân chính là xây dựng mà không nghiên cứ vấn đề thoát nước.

Không những thế, trong quá trình xây dựng, họ đã lấp rất nhiều kênh rạch thoát nước nên đã gây ngập úng. Bây giờ, cho dù thành phố có mở rộng thế nào đi nữa cũng không thoát khỏi cảnh ngập lụt. Hậu quả quá lớn, muốn khắc phục cũng không phải dễ”.

Về các biện pháp khắc phục của TPHCM, vị cư dân này cho rằng: “Thành phố có nhiều giải pháp, nhưng toàn những giải pháp mang tính ngắn hạn. Ví dụ như đường Hùng Vương ở Quận 6, nhiều khi nước ngập đến yên xe máy, mặt đường đã được nâng lên hơn 10cm nhưng cũng không giải quyết được.

Thành phố cũng có chủ trương tạo nhiều ao hồ để chứa nước trong các khu dân cư, nhưng như thế sẽ tốn rất nhiều đất.

Còn như đường Nguyễn Hữu Cảnh ở Bình Thành, đã đầu tư khoảng 12 tỷ đồng, nhưng cũng không giải quyết được chuyện thoát nước. Trong khi đó, việc cải tạo hệ thống cống kéo dài triền miên, nhưng không bao giờ đúng tiến độ, vì tất cả đều liên quan đến việc xây dựng thiếu quy hoạch”.

Truyền thông Việt Nam dẫn nguồn tin từ Trung tâm Quản lý Hạ tầng kỹ thuật thuộc Sở Xây dựng TPHCM cho biết, tính đến năm 2020, thành phố đã chi gần 26.000 tỷ đồng cho công tác chống ngập trong 5 năm qua, nhưng đến nay, TPHCM vẫn còn 22 điểm ngập thường xuyên.

Thạc sĩ Hồ Phi Long, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu nước và biến đổi khí hậu, nguyên Phó Ban Điều phối chống ngập TPHCM, cho rằng các dự án thoát nước, ngăn triều và xử lý nước thải diễn ra chậm nhưng không phải là không là không có kết quả: “Nếu lật lại những số liệu cũ những năm 2007 – 2008, khi những điểm ngập của thành phố cao nhất là 150 điểm ở các khu trung tâm như Trần Hưng Đạo, Nguyễn Huệ, Lê Lợi, Quận 3, Quận 5, Quận 10, Chợ Lớn… Sau đó, thực hiện đề án 2001, lúc đó có vốn viện trợ của Nhật Bản, Ngân hàng Thế giới (WB), Ngân hàng phát triển châu Á (ADB)…, tổng cộng hơn 1 tỷ USD, đã cải tạo được kênh Thị Nhgè, làm trạm bơn, là cống ngăn triều”.

Hiệu quả từ những việc như vậy đã khá rõ, khi mưa quá lơn thì vùng trung tâm mới bị ngập lụt. Thế nhưng, tình trạng ngập úng lại lan ra những nơi khác, như Gò Vấp, Quận 12, Thủ Đức, Bình Chánh, Quận 7, Nhà Bè… tức là những nơi chưa được đầu tư.

Theo Thạc sĩ Hồ Long Phi, chưa được đầu tư là do sau khi hết vốn vay ưu đãi, mỗi năm thành phố chỉ có thể bỏ ra vài nghìn tỷ: “Suốt từ năm 2012 đến bây giờ, 10 năm mà chỉ đầu tư chắp vá vì không có tiền làm các dự án lớn. Tất cả những thời gian đó không thể nói là không có kết quả. Chỉ có điều nó quá chậm so với mức độ đô thị hóa”.

Thạc sĩ Hồ Long Phi giải thích, tiến trình đô thị hóa đang mở rộng tới Thủ Đức, rồi lên Bình Dương, từ Quận 12 ra tới Hóc Môn, trong khi đề án của Sở Xây dựng muốn giải quyết một phần hiện tượng ngập úng chứ chưa thể làm hết được: “Điều băn khoăn ở đây là số vốn quá lớn để giải ngân trong 5 năm. Giai đoạn đầu bỏ ra tổng cộng hơn 2 tỷ USD, nhưgn đã kéo dài từ 2003 cho tới bây giờ là 20 năm. Bây giờ, số tiền gấp đôi (4,3 tỷ USD), thời gian giải ngân không thể là 5 năm mà có thể phải dài hơn. Nếu trong 5 năm mà giải ngân được 50% số đó cũng đã là tốt. Về phía cá nhân tôi nó sẽ hiệu quả vì đó là những giải pháp đã được kiểm nghiệm trên thế giới. Thế giới làm sao thì mình làm vậy, nhưng mình làm chậm hơn”.

GS.TS. Vũ Trọng Hồng, nguyên Thứ trưởng Bộ Thủy lợi, cho rằng ngoài lũ tràn khi mưa lớn, TPHCM lại có đặc điểm triều cường và bê tông hóa tới đâu thì ngập lụt tới đó khiến tình hình trở thành nan giải: “Về mặt thủy lợi, cuốn sách của GS.TS Văn Thế Châu đang công tác bên Mỹ viết rằng “ngập lụt đô thị là vấn đề lớn liên quan đến quá trình phát triển không phù hợp”. Đối với TPHCM bây giờ và trong 5 năm tới cũng chưa thể giải quyết nếu chưa xác định được khu nào đề ngập nước và trữ nước, phải giảm mức độ bê tông hóa để đất có thể cấn nước”.

Đó là những điều mà báo chí hay sách vở thường bỏ qua khi đề cập về phát triển đô thị chóng vánh ở Việt Nam, GS Vũ Trọng Hồng kết luận.

GS Vũ Trọng Hồng kiến nghị, lãnh đạo thành phố và cả lãnh đạo Chính phủ nên tham vấn các chuyên gia là những người am hiểu, cẩn trọng trước vấn đề đô thị hóa. Không phải chỉ loay hoay bơm nước, hút nước, thông cống, đắp mô… khi mà chi phí quá cao và ngân sách có thể không đáp ứng nổi.

Nguồn: TKNB – 31/05/2021.

Việt Nam có đủ tiềm lực để thực hiện kế hoạch phát triển đô thị ứng phó biến đổi khí hậu 2021 – 2030?

Theo đài RFA, phát triển đô thị để ứng phó với biến đổi khí hậu cho Việt Nam giai đoạn 2021 – 2030 là đề án cuối cùng của ông Nguyễn Xuân Phúc trước khi rời cương vị Thủ tướng chính phủ. Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc vừa ban hành Quyết định số 438/QĐ-TTg phê duyệt đề án “Phát triển các đô thị Việt Nam ứng phó với biến đổi khí hậu giai đoạn 2021 – 2030”.

Theo GS.TS Đặng Hùng Võ, nguyên Thứ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường, đề án phát triển các đô thị Việt Nam ứng phó với biến đổi khí hậu giai đoạn 2021 – 2030 là kịp thời, phù hợp với yêu cầu hiện nay.

Ông Đặng Hùng Võ cho rằng có 4 lý do dẫn đến việc Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc phê duyệt đề án với mục tiêu Việt Nam trở thành nước công nghiệp với tỷ lệ đô thị hóa từ 42% hiện nay lên 65% vào năm 2030: “Thứ nhất là thể hiện cam kết của Việt Nam tại Hội nghị toàn cầu về biến đổi khí hậu ở Paris, thường gọi là COP-21.

Thứ hai, năm 2020, trong tình trạng cả nước phải dồn vào việc kiểm soát COVID-19 thì gần 15 cơn bão đã tràn vào tàn phá các tỉnh miền Trung. Tình trạng các khu dân cư ven biển bị tàn phá do ngập lụt lâu ngày, núi lở, đất sụt gây chết chóc và mất tích rất nhiều người. Chính phủ Việt Nam ý thức được rằng không thể phát triển các đô thị như hiện nay trong khi nhiệm vụ đô thị hóa như một trọng tâm 10 năm tới.

Thứ ba, trong thời gian miền Trung bị bão lũ, Ngân hàng thế giới (WB) đã hoàn thành báo cáo “Tăng cường khả năng chống chịu khu vực ven biển: Phát triển khu vực ven biển Việt Nam – Cơ hội và rủi ro thiên tai”. Báo cáo chỉ ra rằng: “dù có tiến bộ đáng kể nhưng các biện pháp quản lý rủi ro thiên tai hiện tại của Việt Nam chưa đáp ứng được yêu cầu”. Đếm lại con số 11,8 triệu cư dân ven biển đang gặp rủi ro cao do lũ lớn, 35% khu dân cư ven biển thuộc vùng hay bị sạt lở. Mỗi năm, kinh tế thiệt hại 852 triệu USD, tương đương 0,5% giá trị GDP, thiệt hại 316 nghìn việc làm do lũ sông và lũ ven biển.

Thứ tư, 2021 là năm đầu của kỳ quy hoạch cho thời kỳ 2021 – 2030 với tầm nhìn 2050. Đó là năm chuẩn bị quy hoạch cả nước, các vùng địa lý kinh tế, các tỉnh. Nội dung ứng phó với biến đổi khí hậu cần được đặt như một trọng tâm, đặc biệt phải đặt điểm nhấn vào quy hoạch phát triển đô thị trong quá trình đẩy mạnh đô thị hóa”.

Đối với chuyên gia về biến đổi khí hậu, PGS.TS Lê Tuấn Anh – Phó Viện trưởng Viện nghiên cứu biến đổi khí hậu (Đại học Cần Thơ), quyết định của Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc giúp tìm giải pháp để các đô thị phục hồi tốt hơn sau khi thiên tai, đồng thời có sự chuẩn bị nhằm giảm nhẹ tác hại khi thiên tai xảy ra: “Bởi vì, hiện nay các đô thị của Việt Nam đều ít nhiều chịu tác động của biến đổi khí hậu. Khi thiên tai xảy ra thì tất cả các hoạt động đều ngưng trệ hoặc chậm lại, ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế cũng như xã hội của các đô thị”.

Theo GS.TS Đặng Hùng Võ, thành quả cần đạt được trong quyết định của Thủ tướng Chính phủ bao gồm 6 điểm quan trọng:

Một là hình thành cơ sở dữ liệu cảnh báo rủi ro đô thị, Atlas đô thị và khí hậu tại các địa phương.

Hai là ban hành hệ thống văn bản quy phạm pháp luật, tiêu chuẩn, quy chuẩn liên quan đến quy hoạch và phát triển đô thị, thực hiện lồng ghép các hướng dẫn và nội dung quản lý rủi ro trong phát triển đô thị.

Ba là các định hướng, quy hoạch, chương trình phát triển đô thị đã được điều chỉnh, bổ sung nội dung ứng phó với biến đổi khí hậu và có giải pháp kiểm soát phát triển đô thị.

Bốn là chỉ tiêu xác định các khu vực ưu tiên đầu tư xây dựng, nâng cấp cải tạo tại các đô thị ứng phó với biến đổi khi hậu làm cơ sở đầu tư xây dựng hiệu quả.

Năm là bổ sung hệ thống các tài liệu hướng dẫn kỹ thuật về xây dựng và phát triển đô thị tăng trưởng xanh, thông minh, hệ sinh thái bền vững; ban hành các tài liệu đào tạo nâng cao năng lực quản lý rủi ro, ứng phó với biến đổi khí hậu.

Sáu là hợp tác quốc tế nghiên cứu, thực hiện thí điểm một số chương trình, dự án ứng dụng công nghệ, vật liệu mới nhằm phát triển đô thị đảm bảo sức chống chịu với biến đổi khí hậu.

Chuyên gia biến đổi khí hậu Lê Anh Tuấn giải thích bổ sung: “Ví dụ, mỗi thành phố phải có kế hoạch dự báo, cảnh báo khi thiên tai sắp xảy ra. Và khi thiên tai đã xảy ra thì phải có biện pháp giảm nhẹ hoặc biện pháp cứu trợ nạn nhân thiên tai. Sau đó là những chương trình tái thiết, đồng thời chương trình chuẩn bị cho những thiên tai khác trong tương lai.

Đây là cách mà tất cả những thành phố lớn trên thế giới phải làm theo. Có nghĩa là chúng ta phải chuẩn bị trước, trong và sau khi có thiên tai”.

Tuy nhiên, vẫn theo lời nhà nghiên cứu Lê Anh Tuấn, trong điều kiện của Việt Nam thì có thể có một số điều chỉnh cho phù hợp với hoàn cảnh thực tế của một quốc gia chưa phát triển cao như các nước Âu – Mỹ: “Việt Nam có phương châm “cứu người tại chỗ”, có nghĩa là cộng đồng có thể chỉ huy được phương tiện tại chỗ, hậu cần tại chỗ, ví dụ các nhóm thanh niên, các nhóm tình nguyện viên để giúp người khó khăn. Địa phương cũng phải có những kho chứa lương thực, thực phẩm, nhiên liệu, thuốc men, lều, trại cả những kế hoạch tập huấn cứu hộ cứu nạn trong những tình huống khác nhau. Đó là cách Việt Nam làm bên cạnh những tiêu chuẩn mà quốc tế đã làm”.

Kế hoạch phát triển các đô thị Việt Nam ứng phó với biến đổi khí hậu giai đoạn 2021 – 2030, do Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc phê duyệt trước khi rời nhiệm sở, được chia làm 3 thời kỳ:

+ Giai đoạn từ 2021 – 2025: các tỉnh được quan tâm cải tạo gồm 5 thành phố trực thuộc trung ương, 7 tỉnh vùng ven biển, 7 tỉnh vùng núi.

+ Giai đoạn hai từ 2025 – 2030: kế hoạch được mở rộng ra các tỉnh khác và bị tác động của biến đổi khí hậu.

+ Giai đoạn ba sau 2030 xem xét tất cả các đô thị trên phạm vi toàn quốc.

Nguyên Thứ trưởng Bộ Tài nguyên – Môi trường Đặng Hùng Võ nhận định tính hợp lý rất cao trong quyết định của Thủ tướng, quan trọng Việt Nam có làm được hay không: “Tôi chỉ nói rằng nó hợp lý và nội dung như vậy là đủ. Thế nhưng bằng cách nào và điều gì quan trọng nhất thì tôi cho rằng là vấn đề ngân sách. Việt Nam có tiền để làm hay không? Với số lượng lớn các tỉnh, trước kia phát triển có phần lộn xộn, thì có đủ tiền cải tạo hay không? Đây là câu hỏi chỉ những người trong hệ thống lãnh đạo hiện nay mới có thể trả lời đc”.

Khó khăn cần đến là trí tuệ, ông Đặng Hùng Võ nhấn mạnh: “Khi đã cần hệ thống pháp luật, tiêu chuẩn, quy chuẩn, kể cả cơ sở dữ liệu, thì cảnh báo như thế nào từ những cơ sở dữ liệu đó cũng cần sáng kiến gọi là chắt lọc về mặt trí tuệ, về mặt chất xám”. Thực tế lâu nay cho thấy có nhiều kế hoạch đề ra được đánh giá là hoành tráng, nhưng khi áp dụng thì không thể vượt qua những trở ngại do chính đội ngũ thực thi gây ra.

Nguồn: TKNB – 09/04/2021.

Dư luận về quy hoạch thành phố Nha Trang đến năm 2025

Theo đài RFA, quy hoạch thành phố Nha Trang đến năm 2025 được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt không có việc giải tỏa ga Nha Trang chuyển thành đất ở. Tuy nhiên, trong phương án di dời ga lại có đề xuất xây nhà ở, cao ốc thương mại. Việc này đã gây nên nhiều ý kiến tranh luận trái chiều.

Công ty TNHH Tập đoàn thương mại Tuấn Dung là doanh nghiệp được Sở Giao thông Vận tải tỉnh Khánh Hòa cho phép lập các phương án đề xuất cải tạo, dời ga Nha Trang nhằm đầu tư khai thác kinh doanh quỹ đất của ga Nha Trang hiện nay.

Phương án 1 chỉ dời hoạt động vận chuyển hàng hóa đến ga mới. Còn ga hành khách vẫn tiếp tục duy trì tại ga Nha Trang hiện nay. Phương án 2 di dời toàn bộ ga Nha Trang đến ga mới.

Cả 2 phương án của Công ty Tuấn Dung đều có mục đích quy hoạch sử dụng đất ga Nha Trang xây dựng chung cư cao 30 tầng, công trình hỗn hợp cao 35 tầng, nhà liền kề, nhà ở kết hợp thương mại, cây xanh công viên, đường giao thông nội bộ. Nhiều người cho rằng, để công ty tư nhân đầu tư quy hoạch như vậy là một hình thức tư nhân hóa bất động sản.

Ông Đặng Hùng Võ, nguyên Thứ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường lại cho rằng: “Khuyến khích khu vực tư nhân tham gia vào lĩnh vực phát triển kinh tế xã hội là một chủ trương đúng. Vấn đề quan trọng là đằng sau sự cho phép đó có thực hiện đấu thầu hay không, hay là biểu hiện tham nhũng trong đó. Tôi cho rằng đó là việc cần làm. Tư nhân hay nhà nước làm đều tốt cả, nhưng theo tôi, khuyến khích khu vực tư nhân làm có lẽ tốt hơn”.

Ga Nha Trang là một nhà ga chính trên tuyến đường sắt Bắc Nam. Gađược khánh thành ngày 2/9/1936. Nhà ga là nơi chứng kiến cuộc nổ súng chống Pháp của người Việt rạng sáng 23/10/1945. Vì thế, ga này được coi là một di tích lịch sử. Cho đến ngày nay, ga Nha Trang vẫn còn giữ được kiến trúc độc đáo thời Pháp. Ông Võ Văn Tạo, cư dân Nha Trang bày tỏ niềm tiếc nuối khi ga Nha Trang bị biến thành những chung cư cao tầng. Ông nói: “Thật ra, việc di dời ga xe lửa ra khỏi thành phố là xu thế của một thời, không riêng gì ga Nha Trang. Riêng ga Nha Trang có kiến trúc Pháp từ lâu đời rất đẹp. Có giá trị cả về kiến trúc lẫn lịch sử. Quan điểm của tôi là cố gắng giữ lại ga Nha Trang. Nếu di dời ga Nha Trang là một sai lầm nghiêm trọng khó khắc phục.

Phương án đưa ga Nha Trang lên phía Bắc thành phố đã được nói đến từ những năm 90 khi đất đai bắt đầu có giá. Bây giờ khu đất đó kkho6ng còn là khu đất vàng mà đã là khu đất kim cương thì họ khơi lại”.

Việc di dời ga xe lửa ra khỏi nội đô ở các thành phố lớn được nói tới từ mấy mươi năm trước dưới vỏ bọc quy hoạch thành phố. Đa số bị người dân phản đối. Ngay từ năm 2008, UBND TPHCM đã có văn bản góp ý với Bộ Kế hoạch và Đầu tư về dự thảo chiến lược phát triển giao thông vận tải đường sắt đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2050. Kế hoạch được đưa ra là dời ga Sài Gòn, ga Bình Triệu về ga Dĩ An tỉnh Bình Dương. Và dự án giữ lại ga Sài Gòn bằng việc xây dựng đường trên cao.

Giáo sư Đặng Hùng Võ có cái nhìn khác, cho rằng: “Ga Nha Trang thuộc di sản văn hóa. Nó được xây dựng lâu đời. Nếu ga này không có giá trị lịch sử về văn hóa thì việc quy hoạch lại trên nguyên tắc không đi qua trung tâm thành phố như hiện nay thì cũng là một việc nên làm. Còn trụ sở cũ để làm gì thì tôi cho rằng cái quan trọng nhất là quy hoạch sao cho phù hợp với nhu cầu phát triển của thành phố Nha Trang. Đó là việc phải xem xét kỹ lưỡng. Xu hướng đa số ở Việt Nam là những “miếng vàng” thường hay dùng để xây chung cư là vì bán được giá cao. Tôi không đồng ý với những việc như thế!”.

Truyền thông trong nước dẫn lời kiến trúc sư Nguyễn Văn Lộc – nguyên Giám đốc Sở Xây dựng tỉnh, nguyên Chủ tịch Hội Kiến trúc sư Khánh Hòa rằng, việc phá dỡ ga Nha Trang và đương sắt vào tận trung tâm thành phố du lịch Nha Trang hiện nay để cho làm dự án theo đề xuất của doanh nghiệp tư nhân là một sự “đánh đổi rất lớn” của thành phố Nha Trang. Nha Trang đã có lịch sử cả trăm năm cùng hệ thống đường sắt hiện hữu vào ga này nếu dỡ bỏ thì hàng trăm năm sau không dễ gì có thể khôi phục, xây dựng lại được.

Hầu như tất cả các dự án di dời ga xe lửa ra khỏi nội đô đều với lý do giảm ùn tắc trong thành phố dù đường sắt là một loại hình giao thông công cộng. Nếu di dời sẽ bỏ qua tiềm năng rất lớn về phát triển giao thông công cộng. Vì vậy, di dời nhà ga không còn đơn thuần là chuyện quy hoạch, giảm ùn tắc cho địa phương, mà trở thành câu chuyện giữa lợi ích cục bộ và lợi ích số đông bởi những khu đất vàng đang rất nhiều nhà đầu tư nhắm đến.

Nguồn: TKNB – 24/03/2020.

Phú Quốc: Thành phố biển đảo đầu tiên của Việt Nam

Theo RFA, truyền thông trong nước ngày 21/8 dẫn thông báo của Văn phòng Chính phủ về kết luận của Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc liên quan đến đề nghị của tỉnh Kiên Giang đối với việc thành lập thành phố Phú Quốc và huyện đảo Thổ Châu.

Thủ tướng Chính phủ Việt Nam yêu cầu Bộ Nội vụ hướng dẫn Kiên Giang làm báo cáo để xin ý kiến của Bộ Chính trị trong quý III/2019.

Đảo Phú Quốc, hòn đảo lớn nhất của Việt Nam có diện tích xấp xỉ 600 km2, nằm ở Vịnh Thái Lan là đơn vị hành chính cấp huyện loại 1, trực thuộc tỉnh Kiên Giang. Sau một thập niên phát triển theo Quyết định số 633 quy hoạch xây dựng đảo Phú Quốc đến năm 2030 do Thủ tướng Chính phủ ký ban hành hồi tháng 5/2010, Chính quyền tỉnh Kiên Giang đề nghị trung ương cho tạm dừng quy hoạch huyện đảo Phú Quốc theo hướng trở thành đặc khu kinh tế (gọi tắt là “đặc khu”), với lý do Quốc hội chưa thông qua Luật đặc khu, địa phương gặp nhiều khó khăn, vướng mắc khi chưa xác định cơ sở pháp lý, trình tự thủ tục, nội dung quy hoạch và hội đồng thẩm định…

Đề nghị tạm dừng phát triển Phú Quốc theo hướng đặc khu vừa được Bộ Xây dựng thông báo tán thành hồi trung tuần tháng 8 và nêu đề xuất thành lập thành phố Phú Quốc được thông qua. Tỉnh Kiên Giang tin rằng Phú Quốc sẽ trở thành thành phố biển đảo đầu tiên của Việt Nam tạo được sức hấp dẫn thu hút đầu tư và du lịch, tạo đà phát triển kinh tế cho địa phương.

Tiến sĩ Lê Đăng Doanh, thành viên Ủy ban Phát triển của Liên hợp quốc nhận định “Tôi thấy Phú Quốc có tiềm năng rất lớn và có một vị thế rất đẹp. Vấn đề bây giờ là phải tạo điều kiện để cho Phú Quốc phát triển. Tôi nghĩ với những hướng dẫn và theo những quy hoạch đã có hiện nay thì Phú Quốc có đủ điều kiện để phát triển rồi. Và bây giờ, với việc cho thêm quyền chủ động của chính quyền địa phương, tôi rất hy vọng Phú Quốc sẽ thu hút được đầu tư và trở thành một hòn đảo ngọc, trở thành một thành phố đảo để thu hút du lịch và phát triển một cách rất mạnh mẽ. Đấy là điều tôi mong muốn cho Phú Quốc và cũng là mong muốn cho đất nước”.

Ngay sau khi truyền thông trong nước loan tin đề nghị tạm dừng quy hoạch Phú Quốc theo hướng đặc khu được trung ương tán thành, nhà báo tự do Phạm Chí Dũng cho biết, tỉnh Kiên Giang sẽ theo bước của tỉnh Quảng Ninh là chuyển sang phát triển huyện đảo Phú Quốc theo “cơ chế đặc thù”. Ông giải thích: “Cơ chế đặc thù ở đây thực ra chỉ đơn thuần là vấn đề về vốn thôi. Ví dụ như những tỉnh, thành loại 1 mà có “cơ chế đặc thù” được cấp trung ương cho phép thì sẽ được trung ương cấp vốn nhiều hơn, được để lại ngân sách thu nhiều hơn mà không phải trích về cho trung ương và được quyền sử dụng đồng vốn đó vào một số chương trình quan trọng của khu vực, của đại phương đó mà không cần phải quá phụ thuộc vào ý kiến của các bộ, ngành, chuyên ngành kinh tế – kỹ thuật. Đó chính là “cơ chế đặc thù” mà một số nơi hiện nay như Quảng Ninh, Kiên Giang hay Khánh Hòa đang xin”.

Tuy nhiên, không ít thắc mắc của dư luận cho rằng phải chăng đề xuất mới của tỉnh Kiên Giang với sự kết hợp giữa nguồn vốn theo “cơ chế đặc thù” và sự chủ động, linh hoạt trong quản lý của chính quyền địa phương thì Phú Quốc sẽ có thể nhanh chóng ghi dấu trở thành thành phố biển đảo của Việt Nam?

Phú Quốc cần một quy hoạch mới

Đảo Phú Quốc phát triển, với giấc mơ “Singapore” thứ hai tại khu vực Đông Nam Á sau một thập niên được truyền thông lẫn dư luận “kêu gào” chính phủ Việt Nam từ trung ương tới địa phương cần quan tâm chấn chỉnh.

Mặc dù không thể phủ nhận những kết quả đầy khả quan mà “Đảo ngọc Phú Quốc” đạt được nhờ du lịch, đóng góp đến 65% tổng doanh thu. Tuy nhiên, qua hình ảnh mới nhất của hòn đảo giữa biển khơi – Phú Quốc bị ngập chìm trong nước sau 3 ngày mưa do ảnh hưởng bão hồi đầu tháng 8, đã khiến không ít người phẫn nộ vì  cho rằng đó là “hậu quả nhãn tiền” của một sự phát triển hỗn loạn mà không biết quy trách nhiệm về cho ai.

Những người dân sinh sống ở huyện đảo Phú Quốc đều vui mừng trước thông tin Phú Quốc đang được Chính quyền tỉnh Kiên Giang và trung ương đặc biệt quan tâm trong việc điều chỉnh quy hoạch cho thích hợp, đặc biệt sau khi Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc yêu cầu không được “bê tông hóa” Phú Quốc, khi ông tham dự Hội nghị xúc tiến đầu tư Kiên Giang diễn ra vào ngày 29/7 ở thành phố Rạch Giá.

Nguồn: TKNB – 23/08/2019

Hà Nội có sớm đuổi kịp Singapore và Hong Kong?

Theo đài RFA, lâu nay, nhiều lãnh đạo Việt Nam lên tiếng cho rằng thành phố này hay thành phố kia của Việt Nam sẽ sớm sánh ngang các địa danh nổi tiếng thế giới như Paris, Venice… Cơ sở nào cho thấy Hà Nội sẽ sớm bắt kịp Singapore?

Ông Nguyễn Khắc Trọng, chuyên ngành quy hoạch kiến trúc, từng làm việc tại Sở quy hoạch kiến trúc Hà Nội, nêu rõ: “Theo tôi, 4 năm qua, Hà Nội rất khó đuổi kịp Singapore cũng như một số thành phố lớn trong khu vực. Riêng quy hoạch kiến trúc của Hà Nội hiện tại lại càng khó đuổi kịp các thành phố đó nếu chúng ta không nỗ lực cải cách và chuẩn chỉ những quy hoạch, không chặt chẽ trong việc triển khai thực hiện. Cứ như hiện nay thì sẽ còn rất lâu mới có thể đuổi kịp Singapore, 10 hay 20 năm cũng không thể”.

Theo số liệu của Tổng cục thống kê, Hà Nội hiện là thành phố có diện tích lớn nhất Việt Nam, khoảng gần 333 nghìn hecta, với dân số tính đến năm 2018 là 8.215.000 người, chỉ sau TPHCM.

Năm 2008, sau khi sáp nhập tỉnh Hà Tây, huyện Mê Linh thuộc tỉnh Vĩnh Phúc và 4 xã thuộc huyện Lương Sơn (tỉnh Hòa Bình) vào Hà Nội, tính đến cuối năm 2015, Hà Nội có 30 đơn vị hành chính cấp huyện, trong đó có 12 quận, 17 huyện và 1 thị xã. Chưa kể các đơn vị cấp xã, phường, thị trấn…

Năm 2010, Hà Nội lập Đồ án quy hoạch Thủ đô Hà Nội đến năm 2030 – tầm nhìn năm 2050, cho một thành phố ước tính 9,1 triệu dân vào năm 2030 và trên 10 triệu dân vào năm 2050. Về mặt kiến trúc, dự tính chia Hà Nội thành 4 khu vực: khu phố cổ, khu thành cổ, khu phố Pháp và các khu mới quy hoạch.

Liên quan đến việc quy hoạch Hà Nội, mong muốn sớm đuổi kịp Singapore, Hong Kong, Giáo sư Đặng Hùng Võ, nguyên Thứ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường cho rằng: “Hy vọng, mong muốn là điều tốt, nhưng trên thực tế, tôi cho rằng khó có thể đuổi kịp các thành phố có hạng trên thế giới như Singapore và Hong Kong trong vài năm tới, bởi vì còn nhiều vấn đề về thể chế hiện cần phải tiếp tục đổi mới thì Hà Nội mới có cơ hội đuổi kịp được”.

Ông Nguyễn Khắc Trọng cho rằng phải đẩy mạnh thông tin quy hoạch đến người dân và doanh nghiệp thì việc triển khai quy hoạch mới tốt. Ông nói: “Hiện nay, bản thân người dân và các tổ chức doanh nghiệp không nắm rõ được hiện thành phố có những quy hoạch nào và được triển khai như thế nào? Chính vì vậy, việc kiểm tra, giám sát của người dân đối với các quy hoạch chưa tốt. Việc triển khai thực hiện theo quy hoạch hiện nay tại Hà Nội còn nhiều vấn đề”.

Cần phát triển đồng bộ

Cùng thời điểm này, báo chí trong nước đồng loạt đưa tin Chính phủ đồng ý giao hoàn toàn hơn 2000 hecta đất thuộc khu vực trục Nhật Tân – Nội Bài cho một doanh nghiệp nước ngoài, nhưng chỉ nhận làm một phần để xây dựng thành phố thông minh trị giá 4 tỷ USD.

Nhận xét về điều này, Giáo sư Đặng Hùng Võ cho biết: “Tôi cho rằng ý tưởng Hà Nội đuổi kịp Singapore và Hong Kong là ý tưởng tốt, vì lúc này là lúc chúng ta có thể thực hiện mạnh mẽ cuộc cách mạng công nghệ lần thứ 4 và lúc đó sẽ dẫn tới các đô thị thông minh. Liệu việc đó có làm cho Hà Nội mất đi chất văn hóa, chất truyền thống hay không, tôi cho rằng một đô thị có thể có rất nhiều khu vực”.

Giáo sư Đặng Hùng Võ cũng đưa ra ví dụ về việc quy hoạch Thủ đô Paris của Pháp, với Paris cũ vẫn là khung cảnh Paris ngày xưa và bên kia sông Seine là Paris mới hiện đại với các tòa nhà chọc trời. Ông nói: “Tôi cho là tất cả những cái này cũng không làm thay đổi Hà Nội cổ, Hà Nội cũ. Vậy chúng ta có thể phát triển một đô thị, như lựa chọn bên kia cầu Nhật Tân chẳng hạn, đó là một đề xuất phù hợp”.

Ông Nguyễn Khắc Trọng cho rằng nếu để cho các doanh nghiệp nước ngoài triển khai những quy hoạch của Hà Nội thì chất lượng và công nghệ sẽ tốt. Tuy nhiên, ông nói: “Việc chúng ta chỉ khoanh vùng một khu vực để triển khai cho hiện đại, ngang tầm các nước trong khu vực, tôi nghĩ việc đó hơi duy ý chí. Bởi vì, để phát triển một thành phố thì phải phát triển đồng đều, đồng bộ, và tất cả các lĩnh vực hạ tầng xã hội, hạ tầng xây dựng phải phát triển đồng bộ. Không nên chỉ khaonh vùng một khu vực trong Hà Nội để làm một khu vực thật hiện đại, thật phát triển, thì Hà Nội lúc đó phát triển được như Singapore. Tôi nghĩ việc này không ổn”.

Phát biểu sau Hội nghị “Hà Nội 2018: Hợp tác đầu tư và phát triển”, ông Đậu Anh Tuấn, Trưởng ban Pháp chế, Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), cho biết trong trung và dài hạn, Hà Nội có thể đuổi kịp Singapore nếu chỉ xét về môi trường đầu tư, kinh doanh.

Tuy nhiên, Giáo sư Đặng Hùng Võ lại cho rằng không điều gì có thể xem xét độc lập được, mà phải xem xét mối quan hệ với các yếu tố khác. Ông nói: “Môi trường kinh doanh có tốt đến đâu thì cũng không thể độc lập với thể chế hiện nay, trong khi thể chế hiện nay đang bị nhiều người cho là yếu tố không thuận lợi cho phát triển. Cần phải tiếp tục đổi mới hơn nữa, kể cả khung pháp luật cũng vậy. Đó là những yếu tố cơ bản để có thể quyết định Hà Nội vượt lên được hay không”.

Theo Giáo sư Đặng Hùng Võ, nếu chỉ xem xét riêng môi trường kinh doanh để khẳng định Hà Nội sẽ đuổi kịp Singapore trong 4 năm nữa thì ông cho rằng đó là cách nhìn không đầy đủ, phiến diện.

Nguồn: TKNB – 02/07/2018

Đô thị với tính cách một dạng thức văn hóa – Phần cuối

Môi trường quy phạm. Yếu tố của dạng thức văn hóa quy định lối thức cư xử và quan hệ với “người mình” và “người khác mình”. Nếu theo những lý tưởng của G. Zimmel chẳng hạn, thì dân đô thị về thực chất cư xử với nhau như những “người dưng” (Zimmel, 2008). Vì vậy, cách cư xử khi quan hệ với người khác ở đô thị nên thế này: thái độ hợp tác với những người có chung cách suy nghĩ như mình và tránh xa với tất cả số còn lại (trong đó kể cả để “tiết kiệm cảm xúc và thông tin”). Trong các phương án cấp tiến nhất, một thái độ như vậy có nghĩa là sợ hãi, nghi ngại, không tin, được thể hiện ở ý muốn tạo ra một bức tường bảo vệ chắc chắn trước đủ loại mối đe dọa thực và ảo – những ổ khóa chất lượng trên cửa các căn hộ, bình xịt trong túi xách tay, chỉ đi về theo những tuyến đường quen và an toàn, sáng sủa và có người quen đi cùng… (Architecture of fear, 1997; Sennet, 2008). Đồng thời cũng nên giữ thái độ tương đối bình thường, (không vồ vập) với mọi người, đơn giản là cảnh giác với người lạ hoặc không muốn len vào thế giới riêng tư của người khác.

Có lẽ có thể coi các biến thể tiếp theo là các trường hợp có tính chất cá biệt. Chẳng hạn, có thể theo G. Hans, người đã từng nói về những khác biệt giữa những người dân đô thị “thông thường” với “người nông thôn sống ở đô thị” (urban villagers) (Gans, 1962), M. Kastells, người phân biệt giới tinh hoa “công dân thế giới” và “quần chúng bản địa” (Kastells, 1989), cuộc tranh luận giữa R. Florida và D. Kotkin về các hệ đặc tính của lớp người đại diện cho “giai cấp sáng tạo” (Gnedovskij, 2004) và… chứ không nói về các mảng văn hóa cấp nhánh của giới trẻ. Không phải ngẫu nhiên mà R. Park viết rằng “ở đô thị, được tự do, mỗi cá nhân, dù có thái độ ly tâm đến mấy cũng nhất định tìm ra được môi trường để có thể phát huy và thể hiện, bằng cách nào đó, những đặc điểm bản tính của mình… Và một cộng đồng nhỏ đôi khi bị tách xa trung tâm, nhưng đô thị lại thường bản thưởng cho nó. Rõ ràng nét hấp dẫn của đô thị là do ở đây bất kỳ kiểu cá nhân nào – một kẻ tội phạm hay một gã lang thang hay một thiên tài – cũng đều sẽ tìm thấy hội chơi của mình, và tội đồ hay thiên tài bị giam hãm trong cảnh chật hẹp tù túng của gia đình hoặc giả sử trong một khuôn khổ hẹp hơn của một cộng đồng nhỏ đều phát hiện ở đây một bầu không khí đạo đức mà nó cần để bộc lộ hết mình. Còn nói chung thì mọi ước vọng thiêng liêng và mọi ham muốn bị kìm nén đều tìm thấy ở đô thị một cách biểu đạt” (Park, 2002: 12). Tương ứng, vì mỗi xã hội, ở mức độ nào đó, đều là đơn vị văn hóa độc lập, có những chuẩn mực, quan niệm riêng của mình về bổn phận, nghĩa vụ, về sự lịch thiệp đàng hoàng và về cái xứng đáng được tôn trọng” (Park, 2002: 8), những đặc tính được nhấn mạnh của môi trường quy phạm của dạng thức văn hóa đều có thể được goi là “mẫu số chung” của tính quy phạm đô thị.

Môi trường sự vật. Nếu không nói đến khía cạnh vật chất của đô thị thì rõ ràng có thể coi chính bản thân đô thị là môi trường sự vật của dạng thức văn hóa, và sống ở đô thị có thể hiểu là tiêu dùng nó. Tuy nhiên khi nói về văn hóa đại diện nói chung và về dạng thức văn hóa nói riêng, môi trường sự vật là thuộc tính của sự vật là các dấu hiệu nhận biết, các biểu trưng thể hiện các quan niệm, là những cái cập nhật tính trình diễn trong việc sử dụng các sự vật.

Hệ đặc trưng của đô thị với tính cách là “nơi tiêu dùng” được ưu đãi – là một trong các hệ đặc tính then chốt. Đô thị thực tế đưa lại nhiều khả năng lớn để tiêu dùng, đồng thời điều muốn nói ở đây không chỉ là tiêu dùng vật chất. Đối với nhiều người, dấu hiệu nhận biết một “người đô thị đích thực, chân chính” là sự tiêu dùng văn hóa. Người ta thường cho rằng “con người (có) văn hóa” (người đô thị hiểu theo cách đối lập truyền thống thành thị – nông thôn cũng giống như là “văn hóa” đối lập với “tự nhiên”) mặc dù chỉ thỉnh thoảng “cần” đến nhà hát, rạp chiếu phim, triển lãm, đi nhà hàng, uống cà phê và… Ở đây, ý nghĩa riêng tư cá nhân của những việc đó hoàn toàn có thể giới hạn ở việc thể hiện cách tiêu dùng và đề cao cái vị thế của mình và/hoặc cái bản sắc đô thị. Ở đây, sự vật là cái tiêu biểu cho tính sở thuộc đô thị (mình là người thành phố), là thứ “đạo cụ” của sự tương tác trong sinh hoạt đời thường (Hofman, 2003; Waksteinm, 2006: Kharlamov, 2007).

Không có gì ngạc nhiên khi nền kinh tế hiện đại bằng mọi cách duy trì ham muốn tiêu dùng, đẻ ra đủ dạng mẫu “phong cách đô thị”. Người đô thị cần chăm lo cho bản thân và đời sống tiện nghi của mình mà muốn thế thì phải dùng đồ tốt, thường là có thương hiệu hàng đầu thế giới, dùng đủ loại kỹ thuật, muốn là hàng đời mới, sống ở những nơi gần sự kiện văn hóa đáng quan tâm, trang phục trước hết là hướng vào mục đích tiện dụng, đồng thời cũng thể hiện tính cách riêng (Sinozhataskaja, 2011) và… Bản thân đô thị ở đây có lẽ nói cho đúng là một thứ đồ trang trí, ở chừng mực nào đó phù hợp cho việc “hoàn chỉnh hình ảnh”. Ở đô thị có những nơi chốn mà với người này là thực tiễn đô thị, còn với người khác, lại là những cái là biểu tượng của quá khứ hoặc tương lai, và cũng là dấu hiệu (đặc tính) nhận biết – các yếu tố của môi trường đô thị “chỉ cho thấy” những ý nghĩa “đã bị quên lạng” (Serto, 2010).

Mối liên hệ giữa tư tưởng đô thị với vị thế và tiêu dùng biểu diễn là hiển nhiên ngay từ thời phát triển chủ nghĩa tư bản nếu không nói là sớm hơn thế, khi tính sở thuộc vào giới quý tộc hoặc không hẳn là để lừa người khác, hoặc vẫn là việc khó khăn như trước đây. Trong điều kiện “tầng lớp thị dân” trở thành một đẳng cấp cao sang hơn so với vị thế một nông dân, mà thị dân đây không phải là một anh công nhân, mặc dù cả hai đều là người sống ở đô thị. Các giai cấp này đối lập nhau rất rõ, đặc biệt là trong quy thức hệ tư tưởng Xô Viết.Tuy nhiên, việc người công nhân (vốn trước đây là nông dân) muốn xích lại gần hơn với phương tiêu dùng kiểu “thị dân” là điều hoàn toàn hợp logic. Từ thế kỷ XIX, từ “thị dân” đã có nghĩa không chỉ và không hẳn là đại diện của đẳng cấp tương ứng, mà chính là một kiểu cá nhân xác định có đặc điểm là tham vọng sở hữu các sự vật (mà thường là bất chấp sở thích), vặt vãnh và ky cóp, không có xác tín cứng nhắc, ý thức trách nhiệm trước xã hội, bình thản theo số đông và cuộc sống an bình không xáo động (chẳng hạn có thể xem: Gorki, 1982; Fedosjuk, 2008). Nếu thêm vào đó “tin chắc rằng lối sống và hệ giá trị của mình là tuyệt đối đúng đắn và do đó, nó có thái độ cố chấp đối với cá mục đích và sở nguyện sống khác với mình” (Tabunov, 2004) thì ta sẽ thấy một hình ảnh hoàn toàn tương hợp với các quan niệm về “con người đại chúng”, “con người một chiều” (Marcuse, 2002; Ortega-i-Gaset, 2001).

Một mặt, vì văn hóa đại chúng, nền sản xuất và tiêu dùng vốn là đặc trưng vốn có của xã hội đô thị hiện đại (Lefebvre, 1970; Kastells, 1977) nét đặc điểm này của hệ tư tưởng đô thị không có gì đáng ngạc nhiên. Tuy nhiên, mặt khác, nó lại rất mâu thuẫn với các giá trị rất có ý nghĩa trước đây như thành đạt, sự tự thể hiện và… Đây là một thí dụ nữa cho thấy tính chất mâu thuẫn của hệ tư tưởng đô thị, cái thể hiện ý thức của các tầng lớp dân đô thị khác nhau, hình thành nên các phong cách sống đô thị khác nhau (Hans, 1962). Tương ứng, khó có thể coi sự mô tả của chúng ta về nội dung của văn hóa đô thị với tính cách hình mẫu để hình thành nên tính đồng bản sắc là phương án duy nhất. Nói cho đúng hơn là chúg tôi chỉ nêu lên một quan niệm chung nhất về “văn hóa đô thị”, cái có nhiều biến thể khác nhau tùy thuộc vào từng đối tượng và điều kiện tiếp cận nghiên cứu nó.

* * *

Xem xét đô thị với tính cách một dạng thức văn hóa là phương cách dù chỉ là trên những nét đặc điểm chung nhất để chỉ nội dung của văn hóa đô thị như là nguồn gốc các trị nghĩa để định hình tính đồng bản sắc đô thị. Dạng thức văn hóa trong cách giải thích của Ionin cần gồm chứa các yếu tố như môi trường quy phạm, hệ tư tưởng, môi trường sự vật, lợi ích. Hoàn toàn có thể xem đô thị là một cấu thể có các yếu tố đó. Trong trường hợp đô thị, lợi ích gắn trước hết với việc đảm bảo các cơ hội, khả năng hiện thực hóa các nhu cầu, lợi ích và mục tiêu khác nhau của mỗi cá nhân của người dân sống nơi đô thị. Điều này, đến lượt mình, cho thấy có sự hợp lý nhất định cả trong việc giải thích đô thị nói chung (hệ tư tưởng) cũng như thái độ khá bình thản (nhưng thường là cảnh giác) đối với những người xung quanh (môi trường quy phạm). Môi trường sự vật của đô thị có thể lý giải không chỉ với tính cách là “cơ sở hạ tầng” như là phương tiện duy lợi thỏa mãn các nhu cầu, mà còn như là một thứ “đạo cụ” để thể hiện và tôn vinh danh tính (dân đô thị) của mình.

Có thể xem nội dung bài viết này chỉ là “điểm xuất phát” cho các nghiên cứu khác, trong đó có các nghiên cứu kinh nghiệm. Chính là từ góc nhìn này, khái niệm dạng thức văn hóa, cũng như hệ quan niệm về sàn diễn văn hóa nói chung, theo chúng tôi, là một công cụ lý thuyết thành công trong bối cảnh phân tích bản sắc đô thị.

Người dịch: Thạch Viên

Nguồn: TN 2014 – 5

Đô thị với tính cách một dạng thức văn hóa – Phần II

Theo Ionin, quá trình định hình bản sắc của các cá nhân trong dạng thức văn hóa mới đồng thời cũng là quá trình nó hình thành, khai triển từ trạng thái chồi non. Bắt đầu cùng với sự giới thiệu đối tượng và hành vi ứng xử, và nó hoàn tất bằng sự hình thành của lợi ích xã hội.

Tác giả hệ quan niệm này từ bỏ các khái niệm phong cách văn hóa, phong cách sống, hình thức sống là những khái niệm được coi là có thể thay thế cho nhau. Dưới dạng chung nhất, “phong cách” có thể hiểu là phương thức đặc thù của hành động, của cách thể hiện, của lối thức sinh hoạt. Phong cách, theo Ionin, đối lập với quy thức (canon) truyền thống hiểu như là cái có thể lựa chọn với cái không được lựa chọn.

Khái niệm dạng thức sinh hoạt (forma vivendi) là phương thức đặc trưng cho một tập nhóm người nào đó để thỏa mãn các nhu cầu, các định chế xã hội, các quy phạm hành vi ứng xử và… Vào sơ kỳ thời Trung cổ, khái niệm này được dùng để miêu tả các đặc điểm của đời sống các tu sĩ, sau này thì miêu tả sinh hoạt của các dân tộc khác.

Khái niệm phong cách sinh hoạt (Lebensfuring) thường gặp ở M. Weber dùng để chỉ phương thức xử sự, phương cách tổ chức cuộc sống. T. Weblen gắn khái niệm phong cách sống với sự tiêu dùng theo chỉ định là nét biểu trưng cho tính sở thuộc một tập nhóm hay một giai cấp xác định (Weblen, 1984). Trong xã hội học phân chia giai tầng Anh quốc những năm 1960 và 1970, khái niệm phong cách sống (life-style) hiểu như là tổng hòa các hình mẫu quan hệ xã hội, tiêu dùng phúc lợi vật chất và văn hóa đã từng được sử dụng để phân tích các khác biệt giai cấp. Những khác biệt kể trên được hiểu như là các chỉ số rõ ràng của vị thế giai tầng, còn phong cách sinh hoạt thì được coi là một trong các phương thức thể hiện về mặt xã hội của các giai cấp kinh tế. Trong xã hội học Mỹ, khái niệm phong cách sống được sử dụng để phân biệt các dạng thức sinh hoạt xã hội giữa thành thị và nông thôn, giữa nội và ngoại (ven) đô. Gần đây nó được áp dụng với hàm nghĩa rộng hơn, để chỉ sở thích, phương châm, phúc lợi vật chất hoặc phương thức hành xử của một tập nhóm xã hội bấy kỳ, khu biệt nó với các tập nhóm khác (Aberkrombi, Hill, Terner, 2004).

Khái niệm lối sống được sử dụng phổ biến hơn trong tranh luận xã hội học ở Nga tập trung sự chú ý vào các dạng thức (loại hình, phương thức, đặc tính) xác định của hoạt động sống có chủ thể riêng của mình (cá thể, tập nhóm, xã hội) và có tính tất định bởi điều kiện nhất định (Butenko, 1978; Lối sống, 1983). Tương ứng, rõ ràng là đặc thù của lối sống đô thị (các dạng thức đô thị) một mặt là những điều kiện đô thị, và mặt khác là cư dân đô thị với tính cách là chủ thể tương ứng (Kobjak, 2003).

Nếu trong các định nghĩa kể trên vấn đề được đề cập chủ yếu là các đặc điểm quan sát được một cách khách quan thì dạng thức văn hóa trong sự tồn tại danh nghĩa của nó đúng hơn là cấu thể lý tưởng. Ionin xuất phát từ cách giải thích của F. Tenbruk về văn hóa là cái mang tính chất đặc trưng tiêu biểu: Văn hóa là một hiện tượng xã hội vì nó là cái mang tính đại diện, tức là đề ra các ý tưởng, ý nghĩa, giá trị có hiệu lực do chúng được công nhận trên thực tế. Do đó, văn hóa này bao gồm các xác tín (niềm tin), ý kiến đánh giá, bức tranh thế giới, các tư tưởng và hệ tư tưởng, tác động tới cách hành xử xã hội ở mức độ mà các thành viên xã hội hoặc tích cực chia sẻ, hoặc thừa nhận một cách thụ động (dẫn theo Ionin, 2004: 224). Theo Ionin, “văn hóa đại diện là cái tiêu biểu đại diện trong ý thức của các thành viên xã hội tất thảy mọi sự kiện thực tế, chỉ một cái gì đó đối với các cá nhân hành động. Và những hành vi đó, với họ, mang chính cái được coi là tiêu biểu về mặt văn hóa. Chỉ cái đó là tồn tại đối với các thành viên xã hội và chỉ như thế, tức là đại diện văn hóa, xã hội mới (có thể) tồn tại” (Ionin, 2004: 680). Nói cách khác, có thể diễn đạt tư tưởng cơ bản thế này: các hành động, quan hệ, định chế xã hội… là cái đại diện, tiêu biểu, tức là thể hiện các quan niệm xác định đằng sau nó – chính đó, trong cách tiếp cận này, mới là những điều kiện có tính tất định.

Logic định hình bản sắc trong quá trình đến với một dạng thức văn hóa thông qua sàn diễn văn hóa gồm các giai đoạn sau:

+ Có các thuộc tính bề ngoài của dạng thức văn hóa.

+ Xxx – cảm thụ những hình dung về thế giới đưa ra lời giải thích chỗ đứng của cá nhân và tập nhóm của nó, các tập nhóm khác ứng xử với nhau, vai trò, những điểm khác biệt, lịch sử… của chúng. Các quan niệm này cũng là cơ sở để định hình bản sắc hiểu theo nghĩa “kết nạp” cá nhân vào bức tranh thế giới của dạng thức văn hóa đó. Chẳng hạn, P. Berger và Th. Lukman nhấn mạnh rằng cá nhân đồng chất nhất mình với các tập nhóm xã hội này hay khác hay với các lập trường nào đó là dự trên các quan niệm của anh ta về toàn bộ cấu trúc các lập trường. (Berger, Lukman, 1995).

+ Đề ra trạng thái tình cảm – cảm xúc tương ứng với dạng thức văn hóa. Ionin viết: “Các phương châm đạo đức cũng giả định bản thân nội hàm của lý thuyết. Thực tế thì mọi thứ lý thuyết thường ngày đều vẽ nên một hình ảnh thế giới với hai màu đen – trắng, chia người ta ra thành hai: mình và họ (những người khác mình)… Tuy nhiên, các quy phạm hành vi ứng xử đối với người mình và người khác trong lý thuyết lại khác nhau. Chúng tùy thuộc vào lợi ích của bên mình và bên những người khác kia được quan niệm trong lý thuyết xung khắc đến mức nào, không thể dung hợp, trái ngược, đối lập nhau đến mức nào. Việc giảng dạy lý thuyết đồng thời cũng là giảng dạy các quy phạm đó và bồi bổ đạo đức và tình cảm” (Ionin, 2004: 284).

Khi xét rằng đa số dân cư hiện thời là người đô thị thì khó có thể nói rằng việc có bản sắc đô thị cũng giống như là nói về sàn diễn văn hóa (trừ những trường hợp nói về quá trình hội nhập bản sắc với đô thị mới hay di chuyển nơi cư trú từ nông thôn ra thành phố). Tuy nhiên, giải thích đô thị như là một dạng thức văn hóa tạo điều kiện để phân biệt các yếu tố của nó: môi trường quy phạm, hệ tư tưởng, môi trường bên ngoài, lợi ích (Ionin, 2004: 285 – 286).

Hiện có cả một loạt công trình kinh điển cho phép nghiên cứu đặc trưng đô thị như một dạng thức văn hóa. Nếu theo danh mục các yếu tố mà Ionin đã liệt kê thì có thể nêu những cách miêu tả sau đây về các yếu tố đó:

Lợi ích. Lợi ích xã hội – đó là việc ý thức được các điều kiện tồn tại khách quan của một tập nhóm. Trong trường hợp đô thị thì lợi ích chung trước hết gắn với việc đảm bảo khả năng hiện thực hóa các lợi ích và các mục tiêu riêng khác nhau của người dân sống ở thành phố (Zimmel, 2002: Park, 2002; Mumford, 1996). Điều này được đảm bảo bởi tính chất duy lý luận của tổ chức đời sống chung của dân đô thị, đặc biệt là về phương diện xây dựng và bảo vệ cơ sở hạ tầng cần thiết. Nói cách khác, ở đây nói về lợi ích dựa trước hết trên chức năng vận hành. Đây chính là khía cạnh cơ bản khi nói về sự hình thành “cộng đồng người đô thị” hay “các cộng đồng đô thị địa phương” được hiểu theo tinh thần một “cộng đồng dân sự” với tính cách một “cộng đồng trách nhiệm hữu hạn” (Janowitz, 1961) nhằm bảo vệ quyền (đối với) đô thị của mình (Lefebvre, 1996).

Hệ tư tưởng. Nhà kinh điển nghiên cứu đô thị Louis Maumford trong công trình “Đô thị là gì?” (Mumford, 1996) viết rằng đô thị là một tổng hòa các tập nhóm người có chung một mục đích. Quan điểm này được nhiều tác giả ủng hộ; họ coi một trong những mục tiêu chủ yếu là nhiệm vụ có cá tính riêng và không phải chịu sự chi phối của các cộng đồng bản địa (Zimmel, 2002; Park 2002). Hiểu theo nghĩa này, đô thị tất nhiên là biểu tượng tính duy lý của thời đại là điều đã được cả các nhà kinh điển của xã hội học lẫn các đại biểu của chủ nghĩa hậu hiện đại nhận định chẳng qua chỉ là công cụ để đạt đến những mục tiêu riêng, cá biệt của mình, một cái mà xét về nguyên tắc, đã mất hết tính chất thiêng liêng. Như R. Park đã viết về đô thị: “Đô thị là cái không mang tính tự nhiên và tính thiêng, mà có tính thực dụng và thể nghiệm. Do sức ép cần thiết thực tiễn, cấu thể nay đã không còn chỉ là một hình thức nghi lễ xã hội, chính sách đã trở nên thực dụng, đức tin tôn giáo giờ đây, nói cho đúng, là một quá trình tìm kiếm chứ không còn là truyền thống, là cái đáng ra là phải mất công mới có, chứ không phải đơn giản là nhận (Park, 2004: 4). Đô thị ở đây là điều kiện, là sân chơi, là vật mang các cơ hội để đạt được các mục tiêu – nó có giá trị vì nếu thiếu nó thì hoàn toàn không thể đạt được những mục tiêu (mà đôi khi là do người ta tự đề ra) kia. Tức là cái giá trị không chỉ là ở hạ tầng cơ sở (vật chất), mà còn là tính không thuần về nguyên tắc của người dân đô thị – đó là nhận định đã được thể hiện, chẳng hạn, trong tư tưởng của Z. Bauman (Bauman, 2008).

Yếu tố thể hiện rõ nhất về hệ tư tưởng trong trường hợp này là những khả năng (cơ hội) đa dạng (bao gồm cả khả năng tiếp xúc với cái mới), sự tự thể hiện, tính duy lý, và cả sự bình đẳng nhờ đó mà có, theo tinh thần của Durkheim, như là sự thể hiện “tính đoàn kết gắn bó hữu cơ” một mối phụ thuộc nhau trong hoạt động (thực hiện chức năng), thể hiện cả trong việc công nhận “quyền đối với thành phố” là bình đẳng đối với tất cả mọi người. Định hướng của hệ tư tưởng đô thị vào việc đạt mục đích cũng là yếu tố tạo điều kiện thuận lợi cho việc cập nhật các giá trị năng nổ, thành công, tiến bộ, phát triển, và như vậy cũng có nghĩa là góp phần vào tính hiện đại, cơ động, năng động và… Chính các giá trị này, thường được sử dụng để thiết kế nên các mô hình “tiêu dùng đô thị” như là sự thể hiện “lối sống đô thị” được quảng cáo với mục đích thương mại.

(còn tiếp) 

Người dịch: Thạch Viên

Nguồn: TN 2014 – 5

Đô thị với tính cách một dạng thức văn hóa – Phần I

Aleksej Musiezdov

Giới thiệu

Bài viết này giải thích đô thị như một dạng thức văn hóa. Những biến đổi xã hội nhanh chóng dẫn đến tính xác định cá nhân trở thành một vấn đề; nhằm xác định bản sắc riêng của mình người ta tìm đến những cách phân loại rạch ròi nhất, kể cả phân loại theo vùng lãnh thổ. Điều này, đến lượt mình, càng khiến hệ vấn đề về bản sắc đô thị càng có tính chất thời sự hơn. Đặc điểm của đô thị như một cấu thể xã hội là không có một cộng đồng thành thị thống nhất với tính cách là nguồn hình mẫu đơn nghĩa (rõ ràng) để xác định tính đồng chất (bản sắc). “Xã hội thông tin” hiện nay chỉ ngày càng thúc đẩy mạnh hơn tính đa dạng của dân đô thị và các cộng đồng thành thị. Vì vậy, thay cho cách giải thích truyền thống về định hình tính đồng chất/bản sắc là đề xuất nên xem xét bản sắc đô thị theo logic khái niệm “cộng đồng tưởng tượng”. Các quan niệm cơ sở của bản sắc trong trường hợp này là quan niệm về đô thị chứ không phải về cộng đồng. Khi đi tìm một bộ máy lý luận để miêu tả nội dung các quan niệm này, tác giả đã đến với khái niệm “dạng thức văn hóa”. Nó đã được L. Ionin sử dụng trong quan niệm “sàn diễn văn hóa” của ông. Mô hình xã hội học cổ điển, đặc biệt là trong phiên/dị bản marxist của nó, có khẳng định rằng các mẫu văn hóa được hình thành trên cơ sở lợi ích xã hội khách quan, được ý thức, trình bày như một học thuyết rồi sau đó trở thành cơ sở nền tảng cho hành vi ứng xử tương ứng. Trong một xã hội đang trải qua bước chuyển hóa sâu sắc, nơi các mô hình bản sắc quen thuộc đã mất ý nghĩa của mình, và “lợi ích” được quy về tất yếu sống còn thì một mô hình như vậy khó mà phát huy tác dụng. Qua niệm “sàn diễn văn hóa” đưa ra cách giải thích sự hình thành nên các bản sắc như là sự khai triển các hình mẫu văn hóa trong một khoảng thời gian nào đó là có tính danh nghĩa, tức là không thể hiện trong thực tiễn xã hội. Các hình mẫu đó chính là các “dạng thức văn hóa”.

Những chuyển biến xã hội nhanh chóng (dù là do nguyên nhân nào) cũng khiến người ta đặt dấu hỏi không chỉ đối với trật tự xã hội như một hệ thống quy phạm và quy tắc, mà cả hệ thống ý nghĩa của thế giới xã hội và chỗ đứng của con người trong đó. Sự thay đổi các trị nghĩa đang dẫn đến chỗ làm cho tính xác định nhân cách trở thành vấn đề, buộc mỗi người phải đưa ra một lời giải mới cho câu hỏi: mình là ai. Khi muốn xác định bản sắc riêng của mình, người ta thường tìm đến những cách phân loại có vẻ là rạch ròi nhất – họ định vị bản thân chủ yếu bằng cách quy về gia đình, các cộng đồng sắc tộc và cộng đồng lãnh thổ… (Jadov, 1994). Trong cách phân loại theo cộng đồng vùng lãnh thổ thì chiếm tỷ lệ cao nhất là cộng đồng đô thị.

Thế những câu hỏi thuộc về một cộng đồng đô thị nghĩa là thế nào – là một người dân thành phố, người đại diện cho thành phố hay đô thị nói chung – thì vẫn đang là điều hết sức mơ hồ cả trong thực tiễn lẫn về mặt lý thuyết. Đối với một người bình thường thì nói thế cũng có nghĩa là anh ta thuộc về những người mà ông đã quen biết đến từ khi còn nhỏ và/hoặc đến hiện thời vẫn giữ quan hệ và tiếp xúc là để có thể thỏa mãn nhu cầu này khác, và định hướng vào nhóm tham chiếu những “người đô thị đích thực” với các giá trị, quan điểm, lối sống của họ và chỉ đơn giản là nếp quen sinh hoạt trong những điều kiện đó… Dù sao thì quan hệ sở thuộc (danh tính) và/hay mối liên hệ đó cũng cần được khái quát trong lý thuyết xã hội học, là lĩnh vực nó thường được định danh là “bản sắc”.

Việc luận bàn về bản sắc đô thị theo chìa khóa truyền thống ngay lập tức sẽ vấp phải nhiều trở ngại. Chẳng hạn, nếu bản sắc là kết quả của quá trình định hình tính đồng chất với một tập nhóm thì “cộng đồng đô thị” về nguyên tắc rất khó giải thích với tính cách một tập nhóm. Đô thị, theo “đúng định nghĩa” vốn là tâm điểm của các cộng đồng khác nhau, với cơ cấu của mình, văn hóa của mình và… – là tư tưởng phổ biến về “lối sống đô thị” (Virt, 2005) tuy không phải hoàn toàn là ảo tưởng, nhưng nói cho đúng, không phải là nguyện vọng từ việc quảng bá văn hóa đại chúng. Rất nhiều công trình nghiên cứu về các cộng đồng đô thị chỉ xác nhận rằng đặc trưng của đô thị là nó không chỉ có một, mà có nhiều lối sống (Fischer, 1982; Gans, 1962; Wellman, Leighton, 1979). Các nghiên cứu về đô thị hiện nay chỉ ra rằng do sự phổ biến rộng rãi các công nghệ thông tin và truyền thông, các cộng đồng đô thị ngày càng trở nên “khép kín” hơn, thiết lập ranh giới chia cắt với nhau và giữa mình với các cộng đồng khác (Davids, 1998; Architecture of Fear, 1997; Cennet, 2008). Nếu vậy thì bản sắc đô thị và cộng đồng đô thị là gì, bản sắc của nó và của những cộng đồng khác được định hình như thế nào?

Phương án giải đáp mà chúng ta sẽ xem xét rất khác với cách giải thích về cộng đồng đô thị như là một cộng đồng tưởng tượng, tức là dựa trên tổng hòa các quan niệm chung (Anderson, 2001). Trong trường hợp này, ta có thể nói không hẳn là về các quan niệm về người dân đô thị, mà chính là về đô thị. Chính đô thị là vật mang các ý nghĩa có thể bằng cách này hay khác “vượt qua” hiểu theo nghĩa biểu trưng, những khác biệt giữa những người dân đô thị và các đô thị cụ thể là rất khác nhau. Nói cách khác, đơn vị của bản sắc đô thị là đô thị chứ không phải là cộng đồng đô thị. Logic này về nguyên tắc phù hợp với quan niệm đang phổ biến trong khoa học xã hội vai trò của trí tưởng tượng trong hoạt động của xã hội (hậu) hiện đại (Maffsoli, 1991; Kastoriadis, 2003).

Tư tưởng của A. Anderson về cộng đồng tưởng tượng rất giống với cách giải thích của Durkheim về tôn giáo, coi tôn giáo là hệ thống “các tín ngưỡng và nghi lễ tập hợp lại thành một cộng đồng đạo đức gọi là Nhà thờ tất cả những ai tin theo nó” (dẫn lại theo Garadz, 2005: 118). Quan trọng là phải nhấn mạnh rằng ở đây không chỉ nói đơn thuần một “hệ quỹ đạo” cho phép “…” không gian xã hội, mà là về một học thuyết xác định, ngoài các yếu tố khác, đưa ra một thước đo giá trị (Ban’kovskaja, 2001), tức là về một văn hóa chung.

Ở đây chúng ta không chuyên sâu xem xét “khía cạnh nghi thức” của văn hóa đô thị (các hoạt động thực hành nhằm thực hiện và trình diễn tượng trưng danh tính đô thị), mặc dù nó, rõ ràng là có xảy ra và liên quan chủ yếu với tiêu dùng (Zukin, 1995), – đề tài này là đối tượng độc lập của các nghiên cứu riêng. Chúng ta chỉ quan tâm đến khía cạnh lý thuyết, cho phép miêu tả bản sắc đô thị như là một thứ tính sở thuộc “văn hóa”, mà trong trường hợp này “đô thị với tính cách là một văn hóa”; phương tiện để biểu đạt nội dung của nền văn hóa đó. Mục đích của bài viết này là xem xét khái niệm dạng thức văn hóa như là một công cụ được sử dụng trong khuôn khổ “phép phân tích văn hóa”, – cách tiếp cận xã hội học đã được L. Ionin phát triển (Ionin, 2004).

* * *

Khái niệm dạng thức văn hóa được Ionin sử dụng trong hệ quan niệm “sàn diễn văn hóa” của ông. Ông tập trung chú ý vào vấn đề: để tái sản xuất các quan hệ xã hội, nó cần phải được các cá nhân quán triệt trong quá trình xã hội hóa là quá trình trước hết được hiểu như là đồng chất hóa/định hình bản sắc với một số hình mẫu văn hóa. Hệ quan niệm của ông giải thích sự hình thành các bản sắc như là sự triển khai các mẫu văn hóa mà trong suốt một thời đoạn nào đó có tính chất danh nghĩa, tức là không được thể hiện trong thực tiễn xã hội.

Mô hình xã hội học “cổ điển”, đặc biệt là ở phiên bản marxist của nó, khẳng định rằng các mẫu văn hóa được hình thành các mẫu văn hóa được hình thành trên cơ sở lợi ích xã hội khách quan được ý thức, trình bày như một học thuyết và sau đó trở thành nền tảng của cách ứng. Ionin cho rằng trong xã hội đang trải qua giai đoạn chuyển hóa sâu sắc, nơi các mô hình quen thuộc của quá trình định hình tính đồng chất/bản sắc đã mất đi ý nghĩa của mình, “lợi ích được quy về tất yếu sống còn thì một mô hình như vậy khó thể phát huy tác dụng. Muốn ý thức được lợi ích và “trình bày” các mẫu văn hóa cần phải có thời gian, mà hình ảnh mới của thế giới với tính cách là nền tảng của quá trình định hình bản sắc thì ngay lúc này đã rất thời sự.

“Mặt khác, ta đều biết có cả một tập hợp các dạng thức văn hóa có sẵn, giả định các phương án đồng bản sắc có sẵn. Các dạng thức này tồn tại ở dạng phôi thai, nhưng “chồi non” ấy đã chứa sẵn hầu như tất cả những gì cần có để triển khai một dạng thức văn hóa có đầy đủ giá trị. “…Chỉ thiếu có một yếu tố – đó là lợi ích xã hội trực tiếp, cái có thể coi như là cơ sở để một dạng thức văn hóa xuất hiện và dần định hình từ lâu trước khi nó chuyển sang trạng thái là một cái chồi non. Có thể gọi đó là các dạng thức bay lượn tự do: chúng không gắn với nhau như trong trạng thái hiện nay của chúng với các lợi ích xã hội và thông qua đó, gắn với các tầng lớp và tập nhóm xác định… Chúng thấm vào mỗi người đang bận tâm tìm kiếm bản sắc, cố gắng có được một hình ảnh hoàn chỉnh mới về cái thế giới trong đó có thể ghi nhận chính xác chỗ đứng của bản thân mình” (Ionin, 2004: 276 – 277).

(còn tiếp) 

Người dịch: Thạch Viên

Nguồn: TN 2014 – 5

Quá trình hình thành thành phố trung tâm kinh tế quốc tế – Phần cuối

Sự hình thành và phát triển của thành phố trung tâm kinh tế quốc tế cần có những điều kiện gì?

Một thành phố sở dĩ có thể nổi bật lên trong một quần thể thành phố để trở thành thành phố trung tâm kinh tế quốc tế, đó là vì, ngoài những điều kiện phát triển ưu việt hơn hẳn các thành phố khác, điều quan trọng là phải có những nhân tố thúc đẩy mạnh mẽ. Nhân tố đó bao gồm: cơ cấu kinh tế của thành phố, trình độ phát triển kinh tế – xã hội, chính sách điều hành vi mô của chính phủ.

Điều kiện phát triển ưu việt là nói về vị trí địa lý của thành phố. Trên con đường chuyển dịch của trọng tâm tăng trưởng kinh tế thế giới, vị trí địa lý của mọi thành phố thường có ảnh hưởng quan trọng đối với một thành phố muốn trở thành trung tâm kinh tế quốc tế. Kể từ thập niên 50, đi đôi với sự hình thành mạng lưới tiền tệ toàn cầu, vị trí địa lý của thành phố trở thành một trong những điều kiện để thành phố trở thành trung tâm giao dịch tiền tệ quốc tế. Mặt khác, những thành phố trung tâm kinh tế quốc tế nổi tiếng, phần lớn đều là những thành phố hải cảng. Một số thành phố hải cảng nằm trên tuyến hàng hải quan trọng, nó trở thành đầu mối hàng hải quốc tế, do đó, trở thành thành phố trung tâm kinh tế quốc tế.

Việc xem xét trình độ phát triển kinh tế – xã hội của một thành phố, có thể phân tích 3 điểm sau đây:

1 – Thực lực kinh tế hùng hậu. Hiện nay, phần lớn các thành phố trung tâm kinh tế quốc tế thường thuộc về các nước phát triển hoặc khu vực phát triển. Đó là vì những nơi này có thực lực kinh tế rất hùng mạnh; bản thân thành phố trung tâm kinh tế quốc tế cũng có thực lực kinh tế rất mạnh, giá trị GDP bình quân đầu người của thành phố thường cao hơn bình quân đầu người cả nước. Tại London, Tokyo, Paris, GDP bình quân đầu người đều cao vượt trên 50% so với bình quân đầu người cả nước, con số vượt này ở các thành phố nói trên như sau: 18%, 18,6%, 26%. Ngoài ra, trên một chừng mực nhất định, số lượng công ty xuyên quốc gia loại ớn có ảnh hưởng đến vai trò của thành phố trung tâm kinh tế quốc tế.

2 – Cơ cấu sản xuất của thành phố trong thời kỳ hậu công nghiệp. Trong giai đoạn hậu công nghiệp, trong cơ cấu sản xuất của thành phố trung tâm kinh tế quốc tế, khu vực sản xuất I (nông nghiệp) rất nhỏ bé, số người trong khu vực sản xuất II (công nghiệp) cũng không nhiều, riêng khu vực sản xuất III (dịch vụ) là có sự phát triển mạnh nhất. Trong khu vực sản xuất III, các ngành dịch vụ phục vụ sản xuất có tốc độ phát triển nhanh hơn, bao gồm các ngành tiền tệ, quản lý, pháp luật, nghiên cứu và phát triển, giao thông, thông tin, quảng cáo, bán buôn, kho tàng: đó cũng là những ngành kinh tế chủ yếu; trong khi các ngành dịch vụ về kinh doanh phát triển chậm hơn một cách tương đối.

3 – Trình độ phát triển xã hội tiên tiến. Thành phố trung tâm kinh tế quốc tế cũng đồng thời là trung tâm giáo dục, trung tâm khoa học – kỹ thuật, trung tâm văn hóa, nghệ thuật, trung tâm y tế và sức khỏe và trung tâm lữ hành du lịch.

Về xây dựng và bố cục của đô thị, có thể nêu hai lĩnh vực chủ yếu sau đây

1 – Cơ sở hạ tầng tốt, điều kiện sinh sống thuận lợi. Thành phố trung tâm kinh tế quốc tế phải có cơ sở hạ tầng hiện đại. Về mặt giao thông, tỷ lệ đường giao thông tính theo đầu người phải cao, hệ thống giao thông lập thể phải phát triển, đường tàu điện ngầm và đường ôtô ray phải trở thành hệ thốn giao thông công cộng chủ yếu. Trong quan hệ đối ngoại, phải phát triển đường hàng không, thành phố trung tâm kinh tế quốc tế thường là đầu mối hàng không quốc tế. Tại đó, phải có cảng nước sâu, đường cao tốc và đường sắt để qua lại với các nước trên thế giới. Ngoài ra, thành phố trung tâm kinh tế quốc tế phải hết sức chú ý bảo vệ môi trường sinh thái.

2 – Bố cục đô thị hợp lý. Bố cục không gian của thành phố trung tâm kinh tế quốc tế hiện đại được thực hiện theo hai hướng sau. Thứ nhất, khai thác hoặc tái khai thác đất đai hiện có trong nội thành để phát triển Khu vực sản xuất III. Hai là, khai thác vùng ngoại thành và vùng phụ cận để dãn dân cư và công nghiệp. Những biện pháp đó đáp ứng nhu cầu của xã hội hậu công nghiệp.

Cuối cùng, chúng ta xét về sự đổi mới, sáng tạo và điều hành vĩ mô của chính phủ

Từ thập kỷ 50 thế kỷ XX đến nay, một số thành phố trung tâm kinh tế quốc tế lâu đời ở châu Âu và Bắc Mỹ vẫn tiếp tục giữ được vị thế phát triển hàng đầu, trong khi đó, lại có thêm một số thành phố trung tâm kinh tế quốc tế mới được hình thành ở khu vực châu Á – Thái Bình Dương. Trong tất cả các quá trình vừa kể đều có vai trò tích cực của việc đổi mới, sáng tạo và điều hành vĩ mô của chính phủ.

1 – Đổi mới và sáng tạo là gì? Thành phố trung tâm kinh tế quốc tế phải là trung tâm của sự đổi mới, sáng tạo và tiếp nhận cái mới. Đó là vì tại đây có sự tập trung cao về dân cư và về sản xuất, sự giao tiếp giữa con người diễn ra ở nhịp độ cao nhất, lượng thông tin nhiều nhất, do đó, rất dễ nảy sinh những tư tưởng mới, sản phẩm mới, sản xuất mới, lối sống mới, tổ chức mới. Đồng thời, người dân ở đây có xuất xứ từ khắp nơi, màu sắc rất đa dạng và phong phú, rất có khả năng tiếp thu những cái mới của các nơi khác.

2 – Việc điều hành vĩ mô của chính phủ. Việc điều hành vĩ mô và sự can thiệp thích đáng của chính phủ có vai trò thúc đẩy có hiệu quả đối với sự hình thành và phát triển của thành phố trung tâm kinh tế quốc tế. Tokyo, Singapore từ chỗ là thành phố khu vực châu Á trở thành trung tâm tiền tệ quốc tế là ví dụ điển hình nói lên vai trò của chính phủ. Chính phủ và chính quyền thành phố đã tham gia việc quy hoạch và xây dựng thành phố. Những năm gần đây, ngay tại một số thành phố trung tâm kinh tế quốc tế phương Tây, nơi mặc dù trong một thời kỳ dài trước đây người ta chủ trương không để chính phủ trực tiếp can thiệp vào lĩnh vực kinh tế, nay đã bắt đầu thực hiện một số biện pháp như xây dựng các khu công nghiẹp, khu khai thác giống như ở Trung Quốc, qua đó thu hút các nguồn vốn, thúc đẩy kinh tế địa phương phát triển.

TH: T.Giang – SCDRC

Nguồn tham khảo: Thái Lai Hưng (cb) – Quá trình hình thành những thành phố trung tâm kinh tế quốc tế – NXB CTQG 1998.