Quan điểm của James cũng tương tự quan điểm của Schleiermacher: tôn giáo là cảm nhận (feelings) hay kinh nghiệm cá nhân trong mối tương quan với cảnh vực thần linh (the divine). Schleiermacher viết:
“Tôn giáo không phải bắt nguồn từ nỗi sợ hại cái chết, cũng không phải sự sợ hãi Thiên Chúa. Nó đáp ứng một nhu cầu sâu xa trong bản thân con người. Tôn giáo không phải là siêu hình học, cũng không phải là đạo đức học, mà điều quan trọng nhất, cốt yếu nhất, tôn giáo là cảm xúc, là trực giác. Tín lý không phải là một phần của tôn giáo: các tín lý chỉ bắt nguồn từ tôn giáo. Tôn giáo là mầu nhiệm trực tiếp thông phần vào Vô Hạn. Tín lý chỉ là phản chiếu của mầu nhiệm này. Cũng giống như thế, đức tin vào Thiên Chúa hay sự bất tử của linh hồn cũng không phải là một phần của tôn giáo. Chúng ta có thể hình dung ra một tôn giáo không cần có Thiên Chúa, và đó sẽ là sự chiêm niệm thuần túy về vũ trụ. Sự khao khát của cá nhân mong muốn được bất tử chỉ chứng tỏ sự thiếu vắng tôn giáo, vì tôn giáo thực sự đòi hỏi cá nhân tự đánh mất mình trong Vô Hạn chứ không phải bảo toàn cái bản ngã bé nhỏ hữu hạn của mình”.
Hans Kung, một nhà thần học Công Giáo, đã nhận xét về tư tưởng của Schleiermacher như sau:
“Người ta cũng có thể nói được rằng tôn giáo là tôn giáo của trái tim trong đó con người được gặp gỡ, được túm lấy, được đổ đầy và được khuấy động trong chốn sâu thẳm nhất và toàn diện nhất của con người bởi cái vô hạn vốn tác động trong tất cả những gì hữu hạn. Không, tôn giáo không phải là thực hành, cũng không phải là tư biện, không phải nghệ thuật, cũng không phải khoa học, mà là cảm giác và nếm trải cái vô hạn”. Có thể nói người đầu tiên nhấn mạnh đến khía cạnh cảm xúc trong một định nghĩa về tôn giáo chính là Schleiermacher. Có lẽ Schleiermacher đang ngầm phản đối tư tưởng của Hegel, người đồng nghiệp lỗi lạc của ông tại Đại học Berlin khi Hegel giản lược hóa tôn giáo thành những hình thái của Tinh Thần Tuyệt Đối tự tỏ lộ cho ý thức của con người trong lịch sử. Schleiermacher không thể đồng tình với việc thu hút tôn giáo vào triết học duy lý như vậy. Trong cái nhìn của ông, tôn giáo mãi mãi là một cảm giác lệ thuộc tuyệt đối vào cái Vô Hạn, một thực thể siêu nghiệm. Thần học hay suy tư triết học chỉ là kẻ đến sau, giải thích cho cái nội dung cảm nhận này mà thôi.
Hegel trong Các bài giảng về triết học tôn giáo (Vorlesungen ueber die Philosophie der Religion, 1827) cũng đặt lại mối quan hệ giữa tôn giáo và triết học. Theo Hegel, tôn giáo cần phải nhờ đến triết học để nâng tầm lên đến trình độ khái niệm (Begriff) vì hiện nay tôn giáo chỉ trong trình độ “biểu tượng” (Vorstellung). Nói cách khác, về phương diện nội dung, tôn giáo và triết học là một, cả hai đều có mục tiêu tối hậu là khám phá Chân Lý tức Thiên Chúa, nhưng về phương diện hình thức diễn đạt, tôn giáo và triết học đi theo hai con đường khác nhau. Triết học là con đường của khái niệm thuần túy; tôn giáo thì phải vận dụng đến hình ảnh, biểu tượng, và các thủ pháp mang tính hình ảnh khác để thể hiện nội dung của mình, do đó rất dễ dẫn đến sự ngộ nhận, lầm lẫn. Không có gì đáng ngạc nhiên khi ta thấy rằng trong cái nhìn của Hegel, lịch sử của tôn giáo nhân loại đã tìm được đỉnh cao phát triển của nó trong đạo Tin Lành. Trái ngược với Kant, người tuyên bố muốn “xóa bỏ tri thức để nhường chỗ cho đức tin” (eliminate knowledge tomake room for faith), Hegel chủ trương “xóa bỏ đức tin để nhường chỗ cho tri thức”. Cần lưu ý theo Hegel tôn giáo không phải là ý thức của con người về Tuyệt Đối Thể như nhiều người vẫn nghĩ mà đó chính là sự ý thức của Tinh Thần Tuyệt Đối (Geist = Spirit) về chính mình: “Tinh thần biết về chính mình một cách trực tiếp trong tôn giáo như là Tự Ý Thức thuần túy của chính nó” (Der sich selbst wissende Geist ist in der Religion unmittelbar sein eigenes reines Selbsrbewusstsein). Nói theo ngôn ngữ thần học thì ý thức về Thiên Chúa không phải khởi nguyên từ con người mà từ chính mặc khải của Thiên Chúa, một sự mời gọi thông phần vào mầu nhiệm Thánh Thể mà ý thức của con người chỉ là lời đáp trả lại ơn kêu gọi của Thiên Chúa.
Người chống đối quan điểm của Hegel quyết liệt nhất không phải là Marx mà chính là Kierkegaard (1813 – 1855), thủy tổ của chủ nghĩa hiện sinh phương Tây, Kierkegaard bác bỏ luôn cả quan niệm của Kant khi ông này muốn giam cầm tôn giáo trong giới hạn của lý tính. Triết gia người Đan Mạch này nhấn mạnh tính chất nghịch lý tuyệt đối của tôn giáo (Thiên Chúa giáo), mở đường cho thần học biện chứng của Karl Barth sau này. Tôn giáo không phải là một khái niệm có thể được phân tích thông qua lý tính. Tôn giáo là sự nghiệm sinh của cá thể, là cảnh vực của sự trải nghiệm “run và sợ” trong vòng tay của vĩnh cửu, là cuộc sống nội tâm sâu thẳm mà lý tính không thể truy cập vào được. Trong khi có vẻ như Hegel cho rằng tôn giáo phải xếp vị trí thứ hai sau lưng triết học thì Kierkegaardd khẳng định ngược lại: triết học chỉ là kẻ đến sau và thậm chí là kẻ bất lực, không đủ khả năng để thấu hiểu các tình tự tôn giáo. Về mặt quan điểm Kierkegaard kế thừa tư tưởng của thầy mình là Schelling (người thay Hegel giữ ghế giáo sư triết học tại đại học Berlin) và xa hơn nữa là quan điểm của Schleiermacher.
Feuerbach (1804 – 1872) tấn công quan điểm của Hegel từ một góc độ, rất gần với Marx sau này. Trong tác phẩm Bản chất của Thiên Chúa Giáo (Das Wesen des Christentums) Feuerbach đã phê phán thần học tư biện của Hegel khi Hegel cho rằng do thế giới thụ tạo vẫn còn là một phần của Đấng Tạo Dựng (the Creator) nên Đấng Tạo Dựng phải vĩ đại hơn thế giới mà Ngài đã tạo ra. Feuerbach lật ngược lại quan điểm này. Chính con người là kẻ tạo ra Thiên Chúa dựa trên những đặc điểm lý tưởng của chính mình. Thiên Chúa chỉ là sự ngoại phóng các khao khát lý tưởng từ bên trong nội tâm của con người. Nói tóm lại, thần học chỉ là nhân học. Marx phê phán quan điểm của Feuerbach như sau: “Feuerbach qui bản chất tôn giáo vào bản chất con người. Nhưng bản chất con người không phải là cái trừu tượng tồn tại trong từng cá nhân. Trong tính hiện thực của nó, bản chất con người là tổng hòa tất cả các quan hệ xã hội” (Luận cương về Feuerbach, p6). Nhìn từ quan điểm của Feuerbach, tôn giáo sở dĩ xuất hiện vì nó đáp ứng một nhu cầu căn bản của nhân loại là khắc phục những thất vọng và đau khổ của mình khi phải đối diện với các tình huống nhân sinh đầy khó khăn. Ông muốn cảnh báo con người khi họ đánh mất bản thân mình trong việc thờ phụng một Thiên Chúa nào đó trên thiên đường trong khi không hề biết rằng chính họ mới là đối tượng đáng được tôn vinh và ca ngợi.
Mở đầu phê phán triết học pháp quyền của Hegel, Marx đã viết một câu nổi tiếng: “Đối với nước Đức thì việc phê phán tôn giáo nói chung đã hoàn tất, và việc phê phán tôn giáo là tiền đề của mọi phê phán”. Trong cái nhìn của Marx, con người sáng tạo ra tôn giáo chứ không phải ngược lại: “Tôn giáo là sự thực hiện bản chất con người một cách ảo tưởng vì bản chất con người không có hiện thực” (It is the fantastic realization of the human essence because the human essence has no true reality). Thế giới hiện thực là một thế giới bị áp bức, đầy rẫy sự bất công, và tôn giáo chính là sự biện hộ tốt nhất cho tất cả những sự bất công đó, như một loại thuốc giảm đau (thuốc phiện) giúp con người dễ dàng thỏa hiệp với căn bệnh trầm kha của xã hội và từ bỏ ý chí đấu tranh nhằm loại bỏ những điều kiện kinh tế – chính trị – xã hội – văn hóa đã tạo ra và duy trì các hình thái xã hội mang tính áp bức.
Triết học tôn giáo phương Tây chủ yếu xoay quanh các chủ đề sau:
1/ Thiên Chúa tồn tại hay không tồn tại (the existence of God): những lý luận bênh vực và chống đối.
2/ Linh hồn bất tử hay không bất tử. Linh hồn có tồn tại? (Immortality of the soul). Quan hệ giữa linh hồn và thể xác như thế nào?
3/ Nếu Thiên Chúa tồn tại, làm thế nào chúng ta giải thích sự dữ (evil) tràn ngập trong thế gian? Các học thuyết khảo sát mối quan hệ giữa Thiên Chúa (nhân từ) và sự ác trong cuộc sống con người được gom lại dưới cái tên “thần lý học” (theodicy).
4/ Bản chất mối quan hệ giữa cá nhân và Thiên Chúa như thế nào? Nội dung kinh nghiệm về Siêu Việt Thể bao gồm những tính chất gì? Kinh nghiệm tâm linh có bị chi phối hay định hình bởi ngôn ngữ tôn giáo (religious language) hay các yếu tố văn hóa – xã hội khác? Các mệnh đề tôn giáo hay thần học như “Thiên Chúa tồn tại” (God exists) liệu rằng có thể kiểm nghiệm một cách khoa học?
5/ Quan hệ giữa tôn giáo và cuộc sống đạo đức như thế nào? Có thể nói như một nhân vật của Dostoiesky: “Nếu Thiên Chúa không tồn tại thì mọi sự đều có thể”?
6/ Quan hệ giữa tôn giáo truyền thống và các hình thái của văn hóa hiện đại và hậu hiện đại diễn ra như thế nào? Có thể kết luận về bản chất tôn giáo hoàn toàn từ góc độ xã hội học dung tục?
7/ Chủ nghĩa đa nguyên tôn giáo (religious pluralism) cũng lấy Thiên Chúa Giáo (chủ yếu là Công Giáo La Mã) làm trung tâm. Quan điểm của Hội Thánh Công Giáo ra sao đối với Hồi Giáo hay Phật Giáo? Thần học đại kết (ecumenical theology) đã đi đến đâu trong việc hội nhập những “người anh em” của Thiên Chúa Giáo (Tin Lành và Giáo Hội phương Đông)?
TH: T.Giang – SCDRC
Nguồn tham khảo: Dương Ngọc Dũng – Tôn giáo nhìn từ viễn cảnh xã hội học – NXB HĐ 2016.
