3/ Các lý thuyết về căn cước
Căn cước lẽ tất nhiên là một yếu tố then chốt của thực tại chủ quan, và cũng giống như mọi thực tại chủ quan, nó nằm trong một mối liên hệ biện chứng với xã hội. Căn cước được hình thành bởi các quá trình xã hội. Một khi đã được kết tinh, nó được bảo tồn, cải biến, hay thậm chí được định hình lại bởi các mối liên hệ xã hội. Những quá trình xã hội có liên quan đến việc hình thành và việc bảo tồn căn cước đều được định đoạt bởi cấu trúc xã hội. Ngược lại, những căn cước, vốn được sản sinh bởi sự ảnh hưởng lẫn nhau giữa cơ thể, ý thức cá nhân và cấu trúc xã hội, sẽ tác động trở lại vào cấu trúc xã hội này, bảo tồn nó, cải biến nó, hay thậm chí định hình lại nó. Các xã hội đều có những lịch sử trong đó nảy sinh các căn cước đặc thù; tuy nhiên, những lịch sử này được làm nên bởi những con người có những căn cước đặc thù.
Nếu người ta lưu tâm tới tính biện chứng ấy, người ta có thể tránh được quan niệm sai lầm về những “căn cước tập thể” vốn không quan tâm đến tính chất độc nhất vô nhị, sub specie aeternitatis [dưới hình thái phổ quát], của sự hiện hữu cá nhân. Những cấu trúc xã hội lịch sử đặc thù sản sinh ra những điển hình căn cước [identity types] mà người ta có thể nhậ ra trong các trường hợp cá nhân. Hiểu theo nghĩa này, người ta có thể khẳng định rằng một người Mỹ có một căn cước khác với một người Pháp, một người New York khác với một người sống ở miền Trung Tây Hoa Kỳ, một vị giám đốc doanh nghiệp khác với một kẻ sống lang thang,… Như chúng ta đã thấy, thiên hướng và cách xử sự trong đời sống thường nhật phụ thuộc vào các điển hình tương tự. Điều này có nghĩa là người ta có thể quan sát thấy các điển hình căn cước trong đời sống thường nhật và những lời khẳng định nêu trên đều có thể kiểm chứng được – hoặc bị bác bỏ – bởi những con người bình thường có lương tri thông thường. Người Mỹ nào không tin rằng người Pháp khác mình thì có thể đi Pháp để tự mình khám phá ra điều này. Hiển nhiên là vị thế của những điển hình tương tự không thể nào so sánh được với vị thế của các kết quả kiến tạo của các ngành khoa học xã hội, và sự kiểm chứng hay sự bác bỏ cũng không tuân theo các quy tắc của phương pháp khoa học. Chúng tôi buộc phải để sang một bên vấn đề phương pháp luận về mối quan hệ chính xác giữa những sự điển hình hóa trong đời sống thường nhật với các kết quả kiến tạo của khoa học (một tín đồ Thanh giáo biết mình là một tín đồ Thanh giáo, và được công nhận như vậy bởi một tín đồ Anh giáo chẳng hạn, mà không cần phải suy nghĩ đắn đo gì nhiều; thế nhưng các nhà khoa học xã hội nào muốn kiểm tra luận điểm của Max Weber về nền đạo đức Thanh giáo thì buộc phải tuân theo những thủ tục khá khác biệt và phức tạp hơn để có thể “công nhận” những vật sở chi thường nghiệm [empirical referents] của điển hình ý thể [ideal type] của Weber). Điểm đáng quan tâm trong ngữ cảnh ở đây, đó là các điển hình căn cước đều có thể “quan sát được” và “kiểm chứng được” bởi kinh nghiệm tiền lý thuyết và do đó tiền khoa học.
Căn cước là một hiện tượng nảy sinh từ sự biện chứng giữa cá nhân với xã hội. Mặc khác, các điển hình căn cước đều là những sản phẩm xã hội tout court [một cách đơn thuần], là những yếu tố tương đối ổn định của thực tại xã hội khách quan (mức độ ổn định này, lẽ tất nhiên, đến lượt nó, cũng được được định đoạt về mặt xã hội). Xét trong tư cách ấy, chúng là chủ đề của một dạng lý thuyết hóa trong bất cứ xã hội nào, ngay cả khi chúng ổn định và quá trình hình thành các căn cước cá nhân tương đối không gặp vấn đề rắc rối. Các lý thuyết về căn cước luôn luôn nằm lồng trong một lối lý giải tổng quát hơn về thực tại; chúng được “xây gắn vào” vũ trụ biểu tượng và những kiểu chính đáng hóa vũ trụ này về mặt lý thuyết, và chúng có nhiều dạng khác nhau tùy theo đặc tính của những kiểu chính đáng hóa ấy. Căn cước sẽ trở nên hết sức khó hiểu nếu không định vị nó trong một thế giới. Vì thế, bất cứ sự lý thuyết hóa nào về căn cước – và về các điển hình căn cước đặc thù – đều phải diễn ra bên trong khuôn khổ của những sự lý giải về mặt lý thuyết mà trong đó căn cước và những điển hình căn cước được định vị. Chúng ta sẽ sớm trở lại vấn đề này.
Cần phải nhấn mạnh một lần nữa rằng ở đây chúng ta đang đề cập đến những lý thuyết về cănn cước xét như một hiện tượng xã hội; nghĩa là, không có bất cứ thành kiến nào về chuyện nó có thể được chấp nhận bởi nền khoa học hiện đại hay không. Thật vậy, chúng tôi sẽ đề cập đến những lý thuyết ấy như những lý thuyết “tâm lý học”, và sẽ đưa vào đây bất cứ lý thuyết nào về căn cước tự nhận là có khả năng giải thích hiện tượng thực tế một cách toàn diện, cho dù sự giải thích này có “hiệu lực” hay không đối với ngành khoa học đương đại mang tên là tâm lý học.
Nếu các lý thuyết về căn cước luôn luôn nằm lồng trong các lý thuyết toàn diện hơn về thực tại, thì điều này phải được hiểu theo cái logic nền tảng nằm bên dưới các lý thuyết toàn diện này. Thí dụ, nếu một lý thuyết tâm lý học nào đó lý giải một số hiện tượng cụ thể là do bị ma quỷ nhập, thì cái khung ma trận [matrix] của lý thuyết ấy chính là một lý thuyết thần thoại về hoàn vũ, và hoàn toàn không thích hợp nếu lý giải nó trong một khuôn khổ ngoài thần thoại. Tương tự như vậy, lý thuyết tâm lý học nào lý giải cũng các hiện tượng ấy như những sự nhiễu điện của bộ não thì sẽ dựa trên một lý thuyết khao học tổng quá về thực tại, kể cả thực tại của con người và thực tại ngoài con người. và tính nhất quán của cách lý giải này cũng xuất phát từ cái logic nền tảng nằm bên dưới lý thuyết ấy. Nói một cách đơn giản, tâm lý học luôn luôn dựa trên tiền đề vũ trụ luận.
Điểm này có thể được minh họa bằng cách đề cập đến thuật ngữ “quy hướng thực tại” [reality-oriented] vốn được sử dụng nhiều trong ngành tâm bệnh học. Một nhà tâm bệnh học khi thử chẩn đoán một cá nhân có trạng thái tâm lý khả nghi thuờg đặt cho anh ta những câu hỏi nhằm xác định mức độ “quy hướng thực tại” của anh ta. Điều này hoàn toàn logic, nhìn dưới quan điểm tâm bệnh học, rõ ràng là có một cái gì đó trục trặc khi một cá nhân không biết hôm nay là ngày nào trong tuần, hay khi anh ta sẵn sàng thú nhận rằng mình vừa nói chuyện với linh hồn của những người quá cố. Quả nhiên là thuật ngữ “quy hướng thực tại” tự nó có thể có ích trong một bối cảnh tương tự. Tuy nhiên, nhà xã hội học phải hỏi thêm câu hỏi là “Thực tại nào?”. Nhân tiện nói ở đây, câu hỏi thêm này không phải không có mối liên hệ thiết thân với ngành tâm bệnh học. Nhà tâm bệnh học chắc chắn sẽ lưu tâm đến sự kiện là sở dĩ một cá nhân không biết hôm nay là ngày thứ mấy thì có phải là do anh ta vừa đáp máy bay đến từ một lục địa khác hay không. Anh ta không biết hôm nay là ngày thứ mấy có thể chỉ đơn giản là bởi anh ta vẫn còn ở “trong một thời gian khác”, chẳng hạn giờ ở Calcutta thay vì giờ ở miền đông Hoa Kỳ. Nếu nhà tâm bệnh học có một thái độ nhạy cảm nào đó với bối cảnh văn hóa – xã hội của các trạng thái tâm lý, thì ông ta cũng sẽ đi đến một số kết quả chẩn đoán khác nhau về ngườ vừa trò chuyện với người chết, tùy theo trường hợp người này đến từ thành phố New York chẳng hạn hay từ vùng nông thôn ở Haiti. Cá nhân có thể vẫn còn ở “trong một thực tại khác” hiểu theo cùng một nghĩa khách quan về mặt xã hội giống như trường hợp đang ở “trong một thời gian khác”. Nói cách khác, những câu hỏi liên quan đến trạng thái tâm lý không thể được trả lời thỏa đáng nếu không chú ý đến những định nghĩa về thực tại vốn đã được coi là đương nhiên trong hoàn cảnh xã hội của anh ta. Nói một cách rạch ròi hơn, trạng thái tâm lý có liên quan với các định nghĩa của xã hội về thực tại nói chung, và chính nó cũng bị quy định về mặt xã hội.
Sự xuất hiện của các lý thuyết tâm lý học còn phản ánh một mối liên hệ biện chứng nữa giữa căn cước với xã hội – đó là mối liên hệ giữa lý thuyết tâm lý học với những yếu tố thuộc thực tại chủ quan mà nó muốn định nghĩa và giải thích. Tất nhiên, mức độ của lý thuyết hóa này có thể khác nhau rất nhiều, giống như mọi trường hợp chính đáng hóa về mặt lý thuyết. Những điều mà chúng tôi đã nói đến trước đây về các nguồn gốc và các giai đoạn của các lý thuyết chính đáng hóa đều có thể được áp dụng vào đây với một hiệu lực tương tự, nhưng với một sự khác biệt không phải không quan trọng. [Đó là:] các lý thuyết tâm lý học đều thuộc về một chiều kích của thực tại có tính chất thiết thân mạnh nhất và liên tục nhất về mặt chủ quan đối với mọi cá nhân. Vì thế, sự biện chứng giữa lý thuyết và thực tại tác động đến cá nhân một cách mạnh mẽ và trực tiếp bằng xương bằng thịt.
Khi các lý thuyết tâm lý học đạt đến một trình độ phức tạp cao về mặt tư tưởng, chúng thường được quản trị bởi một nhóm nhân sự được đào tạo chuyên biệt về khối kiến thức này. Dù các chuyên viên kiểu này có kiểu tổ chức xã hội nào đi nữa, thì các lý thuyết tâm lý học sẽ vẫn đi vào trở lại đời sống thường nhật bằng cách cung cấp những sơ đồ lý giải để người ta có thể xử lý những trường hợp trục trặc. Tất cả những vấn đề nảy sinh từ sự biện chứng giữa căn cước chủ quan với căn cước mà xã hộ đã ấn định, hoặc là giữa căn cước với tầng nền sinh học của nó (chúng ta sẽ bàn về chuyện này sau) đều có thể được phân loại theo các phạm trù lý thuyết – lẽ tất nhiên, đây là tiền đề của bất cứ sự trị liệu nào. Các lý thuyết tâm lý học lúc ấy sẽ được dùng để chính đáng hóa các phương sách bảo tồn và sửa chữa căn cước mà xã hội đã thiết lập, bằng cách đem lại sự kết nối về mặt lý thuyết giữa căn cước với thế giới, vì cả hai đều đã được định nghĩa về mặt xã hội và đều đã được sở đắc về mặt chủ quan.
(còn tiếp)
TH: T.Giang – SCDRC
Nguồn tham khảo: Peter L. Berge & Thomas Luckmann – Sự kiến tạo về thực tại xã hội – NXB TT 2015.
