Dương Bá Giang
Năm 2020, Nhật Bản đã trải qua ba biến động lớn: Một là dịch COVID-19 bùng phát, giáng một đòn mạnh mẽ, toàn diện vàokinh tế, xã hội, chính trị và quan hệ đối ngoại của nước này; hai là, tình thế và khó khăn của Chính quyền Abe dưới bối cảnh dịch bệnh gia tăng, là một nguyên nhân dẫn đến sự thay đổi chính quyền; ba là môi trường bên ngoài biến động phức tạp, đặc biệt là quan hệ chiến lược Mỹ – Trung căng thẳng, ảnh hưởng trực tiếp đến quan hệ chính trị nội bộ, chiến lược của Nhật Bản đối với Trung Quốc.
Dịch COVID-19 đã giáng một đòn nặng nề vào nền kinh tế Nhật Bản. Kể từ năm 2013, nền kinh tế Nhật Bản bước vào giai đoạn tăng trưởng chậm,kéo dài tới 71 tháng, đến tận giữa năm 2019. Nhưng từ nửa cuối năm ngoái, kinh tế Nhật Bản sụt giảm rõ rệt, tổng sản phẩm quốc nội (GDP) trong quý 4 giảm 6,3%, viễn cảnh khởi sắc của Abenomics chấm dứt. Đúng lúc đó thì dịch COVID-19 bùng phát, tạo hiệu ứng kép, càng khiến kinh tế Nhật Bản bị tổn thương nhiều hơn.
Trong quý I/2020 GDP thực tế của Nhật Bản giảm 3,4%, tăng trưởng âm trong 2 quý liên tiếp, bước vào giai đoạn “suy thoái kỹ thuật”. Quý II, mức sụt giảm lên đến 27,8%, là mức giảm kỷ lục kể từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai. Đến tháng 10, Ngân hàng trung ương Nhật Bản dự đoán tăng trưởng thực tế của Nhật Bản ở mức -5,5% trong năm tài khóa 2020. Dự báo này thấp hơn so với dự báo đưa ra vào tháng 7. Mặc dù mức giảm trong quý 3 đã ít hơn, nhưng sức khôi phục lại yếu. Dự kiến, kinh tế Nhật Bản năm 2021 sẽ chuyển biến tốt, nhưng khả năng xuất hiện khôi phục hình chữ V là thấp. Dịch bệnh không chỉ khiến nhu cầu ở trong và ngoài nước thu hẹp, xuất khẩu giảm mạnh, mà còn tác động mạnh đến tâm lý dân tộc, tâm lý xã hội. Thế vận hội Tokyo bị buộc phải hoãn lại, trước tiên là tổn thất kinh tế nghiêm trọng. Thế nhưng, tổn thất do hoãn Thế vận hội không chỉ là trong lĩnh vực kinh tế. Thế vận hội Tokyo năm 1964 đã đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao bầu không khí xã hội, khôi phục đất nước sau chiến tranh, cho nên người Nhật Bản rất coi trọng thế vận hội lần này, hy vọng có thể qua đó thay đổi vận mệnh đất nước, thực hiện bước chuyển kinh tế. Việc lùi thời gian rõ ràng đã giáng đòn mạnh vào lòng tự tin dân tộc, hình ảnh đất nước và ảnh hưởng quốc tế.
Năm 2020, ngoại giao Nhật Bản tiếp tục xu hướng đẩy mạnh mức độ phát triển về chiến lược tổng hợp và đạt được thành quả nhất định. Trong bối cảnh dịch bệnh, Nhật Bản đã triển khai “ngoại giao đại dịch” một cách tích cực, ngoài chính sách đối với Mỹ, chính sách đối với châu Âu và Đông Nam Á đều khiến dư luận chú ý, thông qua viện trợ chống dịch, trao đổi thông tin về dịch bệnh, nhiều tính toán chiến lược, mở rộng ra nhiều nội dung quan trọng như hợp tác kinh tế, an ninh quốc phòng… Nhật Bản thông qua tầm nhìn toàn cầu, nêu cao ngọn cờ ủng hộ hòa bình, phát triển khu vực, thế giới, thông qua thúc đẩy hợp tác, cải thiện, tăng cường quan hệ song phương và đa phương, mở rộng không gian chiến lược quốc tế và nỗ lực đi đầu trong việc xây dựng các quy tắc trong các lĩnh vực liên quan.
Chính sách ngoại giao đối với châu Âu đã đạt kết quả quan trọng. Tháng 10/2020, Nhật Bản và Anh đã ký hiệp định hợp tác kinh tế. Anh là đối tác thương mại lớn thứ 2 của Nhật Bản ở châu Âu, sau khi hiệp định có hiệu lực, sẽ bỏ thuế quan của 94% hàng hóa nhập khẩu và 99% hàng hóa xuất khẩu của Nhật Bản với Anh. Theo tính toán của Nhật Bản, 15 năm sau, xuất khẩu của Nhật Bản sang Anh sẽ tăng 80%, xuất khẩu từ Anh sang Nhật Bản sẽ tăng 17,2% so với năm 2019. Đối với Nhật Bản, giá trị của Hiệp định Nhật-Anh không chỉ dừng lại ở chỗ có lợi cho thương mại song phương, mà còn có lợi cho việc kéo Anh vào Hiệp định đối tác toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) do Nhật Bản chủ đạo, có lợi cho việc dẫn dắt các thành viên khác của NATO, đưa nhân tố châu Âu để cân bằng trong chiến lược châu Á – Thái Bình Dương, Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương.
Đối với Đông Nam Á, ngoài việc thúc đẩy “ngoại giao đại dịch”, Nhật Bản còn thúc đẩy hợp tác an ninh có trọng điểm. Năm 2014, Nhật Bản đã có những sửa đổi quan trọng đối với “ba nguyên tắc xuất khẩu vũ khí” thành “ba nguyên tắc chuyển nhượng trang bị quốc phòng”, để xuất khẩu vũ khí từ chỗ không cho phép về nguyên tắc thành không ngăn cấm về nguyên tắc, từ chỗ chỉ nhập khẩu thành cả xuất nhập khẩu. Sáu năm sau, đơn đặt hàng đầu tiên, cuối cùng đã được mở vào tháng 8/2020: Nhật Bản cùng Philippines đạt được thỏa thuận sẽ xuất khẩu cho Philippines 4 radar phòng không, tổng giá trị lên đến 100 triệu USD. Đây là dấu mốc lịch sử trong việc hợp tác quân sự, trang thiết bị quân sự giữa Nhật Bản với nước ngoài kể từ sau chiến tranh.
Năm 2020, quan hệ Trung-Nhật có sự mở đầu tốt, nhưng quá trình lại không mấy thuận lợi. Thời gian đầu đại dịch bùng phát, các đoàn thể xã hội và địa phương hai nước đã chia sẻ, hỗ trợ nhau, cùng vượt qua khó khăn. Nhưng sau tháng 3, quan hệ hai nước xuất hiện vấn đề mới, thách thức mới, chủ yếu thể hiện trong lĩnh vực an ninh chính trị, phản ánh hai nước vẫn thiếu tin tưởng lẫn nhau nghiêm trọng. Xoay quanh vấn đề nhạy cảm lớn giữa hai nước, xu hướng tiêu cực trong nội bộ Nhật Bản tăng cao, liên quan đến vấn đề đảo Điếu Ngư/Senkaku ở Đông Hải (biển Hoa Đông), Nam Hải (Biển Đông), Hong Kong và Đài Loan. Tháng 7, Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng Nhật-Mỹ-Australia đã ra tuyên bố, bày tỏ hết sức quan ngại đối với những vấn đề đã nêu trên, Sách Trắng quốc phòng hàng năm của Nhật Bản cũng thể hiện rõ vấn đề đó.
Vấn đề trong quan hệ Trung – Nhật đã phản ánh đúng bối cảnh chính trị trong nước Nhật Bản. Cùng với việc chuyển giao chính quyền, ảnh hưởng của đảng Dân chủ Tự do (LDP) cầm quyền đối với chính sách đối ngoại vẫn gia tăng. Dưới thời Abe, Thủ tướng giữ vai trò chủ đạo trong chính sách ngoại giao, nhưng sau khi Suga lên nắm quyền, sắc thái này đã giảm đi. Suga không có đủ quyền uy và năng lực kiểm soát tình hình như Abe. LDP có ban đối ngoại riêng, hiệp hội điều tra ngoại giao riêng và liên minh Nghị sĩ quốc phòng riêng của mình, những nghị sĩ phái bảo thủ cứng rắn đã đưa ra những luận điệu tiêu cực đối với vấn đề quan hệ Trung – Nhật.
Ảnh hưởng của nhân tố Mỹ đối với chính sách Trung Quốc của Nhật Bản cũng tăng lên rõ rệt. Cùng với cạnh tranh chiến lược Trung – Mỹ gia tăng, sức ép của Mỹ đối với Nhật Bản cũng tăng lên. Tháng 7, Trung tâm nghiên cứu chiến lược và quốc tế nổi tiếng của Mỹ (CSIS) đã công bố báo cáo chính sách nhan đề “Sức ảnh hưởng của Trung Quốc đối với Nhật Bản”, trực tiếp chỉ đích danh và cáo buộc Tổng thư ký đảng Dân chủ Tự do Toshirio Nikai và liên minh cầm quyền là Đảng Công minh thực hiện chính sách ngoại giao “theo đuôi Trung Quốc”. Điều này tạo ra hiệu ứng xấu trong chính giới và dư luận Nhật Bản, khiến người muốn nói chuyện về quan hệ Trung – Nhật không dám lên tiếng. Ở góc độ chính thức, Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Mark Esper đã công khai chỉ trích hành động của Trung Quốc ở biển Hoa Đông, giống như việc ngày 13/7, Ngoại trưởng Mỹ Pompeo đưa ra “Tuyên bố Biển Đông”.
Tuy nhiên, quan hệ Trung – Nhật dù gặp phải nhiều vấn đề mới, thách thức mới, nhưng về tổng thể vẫn không đi chệch khỏi đúng quỹ đạo theo xu hướng cải thiện từ năm 2017 đến nay. Cần thấy rằng trong bối cảnh dịch bệnh, lợi ích chung và không gian hợp tác Trung – Nhật không những bị thu hẹp, mà ngược lại còn mở rộng, bao gồm lĩnh vực hợp tác trong quản lý khu vực, y tế công cộng, thậm chí trong lĩnh vực điều chỉnh chuỗi sản xuất, chuỗi cung ứng, hai bên còn nhiều mặt hợp tác tiềm năng khác. Tháng 4, Chính phủ Nhật Bản còn ban hành chính sách trợ giúp doanh nghiệp rút khỏi Trung Quốc. Tuy nhiên kết quả cho thấy Chính phủ Nhật Bản không thể tách rời khỏi Trung Quốc, giới kinh tế trên thực tế cũng không làm được như vậy. Dưới sự ràng buộc của các yếu tố cơ bản, sự tách rời khỏi chuỗi sản xuất, chuỗi cung ứng với Trung Quốc mà Nhật Bản thảo luận, thực chất chính là quá trình gắn kết ở một mức độ nhất định.
Triển vọng năm 2021, hợp tác sâu rộng trong các lĩnh vực tương quan của kinh tế xã hội sẽ là chủ đề quan trọng ổn định quan hệ Trung – Nhật, việc đi sâu hợp tác giữa hai bên có nhiều tiềm năng, nhưng quan trọng là phải nhìn kết quả chung, hiệu quả thực tế. Quan hệ Trung – Nhật trong lĩnh vực an ninh chính trị tiếp tục đứng trước thử thách, có thể thiết lập lòng tin hay không, đó là điều quan trọng.Trong bối cảnh đảng Dân chủ ở Mỹ lên nắm quyền, khả năng kiểm soát nội bộ và chống lại sức ép bên ngoài của Thủ tướng Suga đều đối mặt với thử thách nghiêm trọng.
* * *
Dương Bá Giang, Giám đốc Trung tâm nghiên cứu Nhật Bản, Viện khoa học xã hội Trung Quốc.
Nguồn: Tạp chí Tri thức thế giới (TQ), số 24/2020
TLTKĐB – 24/12/2020.