Ham mê và kiềm chế ở nơi làm việc
Giáo sư quản trị và chuyên gia văn hóa người Nga Sergey Myasoedov được biết đến ở các trường kinh doanh Đông Âu về những bài tường thuật thú vị của ông, mô tả những xung đột văn hóa giữa các giám đốc người Mỹ ở Nga với nhân viên hoặc khách hàng. Ông nhấn mạnh rằng nhân viên lễ tân Mỹ đòi hỏi phải luôn luôn mỉm cười với khách hàng. Điều này dường như phổ biến ở các nền văn hóa hạnh phúc và ham mê nói chung như Mỹ. Nhưng một công ty như McDonald’s cố gắng mang khuôn mẫu ở Mỹ áp dụng vào một xã hội kiềm chế cao thì sẽ có những kết quả không mong đợi.
Khi họ đến Nga, họ mang theo văn hóa doanh nghiệp đặc trưng của mình. Họ quyết định đào tạo các cô bé cậu bé bán hàng người Nga. Họ muốn chúng mỉm cười theo cách mà McDonald’s trình diễn, phô hết tất cả 32 cái răng ra. Nhưng sau đó, các chuyên gia McDonald’s thấy rằng khách hàng Nga bị sốc bởi nụ cười hết cỡ đó. Họ nhìn chằm chằm vào nhân viên bán hàng thực sự kinh ngạc: “Tại sao lại nhe răng cười toe toét như thế?”. Họ đã nghiên cứu và thấy rằng một nụ cười ngoác với một người lạ không phải là văn hóa ở Nga. Người Nga không bao giờ cười như thế khi họ tình cờ gặp một người lạ. Khi một ai đó làm như vậy với người Nga, phản ứng thường thấy là: “Người này có vấn đề gì vậy?”.
Những khác biệt đó cũng thành thông lệ cho hình ảnh công chúng của những nhà lãnh đạo chính trị. Ở Mỹ, duy trì một bộ mặt hề sẽ là dấu chấm hết cho ứng viên chính trị hoặc cho người quản lý một văn phòng chính trị cấp cao. Hình ảnh công chúng ở Mỹ được mong đợi là phải có chút lạc quan và vui vẻ ngay cả thâm tâm họ đang lo lắng về sự nghiệp chính trị của mình. Nhưng ở Nga, một bộ mặt nghiêm nghị là dấu hiệu của sự nghiêm túc, và Vladimir Putin là một ví dụ sống động.
Geert cho rằng Ham mê cũng giải thích thông lệ mỉm cười khi chụp ảnh (“Hãy nói thật tuyệt!”). Những người bạn Đông Âu của ông dường như không có thói quen này.
Ham mê và kiềm chế và nhà nước
Một điểm trong nghiên cứu WVS từ 1995 đến 2004 hỏi người được phỏng vấn là lựa chọn mục tiêu quan trọng nhất trong 4 mục tiêu quốc gia: duy trì trật tự quốc gia, đem lại tiếng nói cho người dân nhiều hơn, chống giá cả tăng, bảo vệ tự do ngôn luận. Phần trăm người được hỏi chọn “duy trì trật tự quốc gia” là mục tiêu đầu tiên liên hệ nghịch với ham mê, và liên hệ thuận với kiềm chế như là một nét văn hóa. Người dân ở các xã hội kiềm chế nhiều hơn thường sẽ xem duy trì trật tự (hay bất cứ thứ gì họ hiểu như thế) như là một một mục tiêu quốc gia quan trọng đặt lên trên các mục tiêu khác.
Trong nghiên cứu WVS, thậm chí có một mối tương quan mạnh hơn giữa ham mê và lựa chọn tự do ngôn luận làm mục tiêu quốc gia quan trọng nhất. Đây là một phát hiện quan trọng đối với các chính trị gia phương Tây và các nhà báo, nhiều người trong số họ gặp rắc rối trong việc hiểu được thực tế là con người ở một vài nước không coi trọng mục tiêu quốc gia, như Mỹ và Hà Lan. Sự tự do ngôn luận có thể là mục tiêu nổi bật ở một xã hội phương Tây ham mê nhưng ở một nước kiềm chế thì nó có thể bị coi thường, đặc biệt nếu người ta phải thực hiện những chọn lựa quan trọng hơn. Phần trăm người được hỏi chọn tự do ngôn luận làm mục tiêu đầu tiên rải từ 36,6 ở Hà Lan đến 1,5 – mức thấp nhất trên thế giới – ở Nga. Người Nga, cũng như người dân ở nhiều nước Đông Âu khác, ít ưu tiên đến một số quyền con người mà công dân các nước phương Tây coi trọng. Điều này giải thích tại sao tỷ lệ người Nga không quan tâm đến việc bị cai quản bởi những kẻ chuyên quyền cao đến vậy; trong một xã hội kiềm chế, phân chia quyền lực lớn, luật cầm quyền có thể được chấp nhận. Nó cũng giải thích tại sao nhiều công dân Nga sống ở nước ngàoi và quen với cuộc sống phương Tây lại không ấn tượng chút nào với sự tự do mà họ chứng kiến. Bình luận về các chiến thuật mạnh tay của Điện Kremlin, họ khăng khăng đó là điều tốt để có một chính phủ mạnh, nếu không sẽ có hỗn loạn, và đó là một điều đất nước không bao giờ muốn.
Kết luận cũng giống với dữ liệu của Eurobarometer năm 2008. Trong 26 nước châu Âu, phần trăm người được hỏi chọn “tự do ngôn luận” làm mục tiêu mưu cầu cho tương lai có liên quan mật thiết với ham mê. Tương tự với phần trăm người chọn “dân chủ” là quan trọng nhất trong mối tương liên với ý kiến về hạnh phúc.
| Bảng 8.3: Những khác biệt chính giữa xã hội cởi mở và Cấm kỵ | |
| II. Cuộc sống riêng tư, hành vi của người tiêu dùng, giới tính, và chính trị | |
| Cởi mở | Cấm kỵ |
| Thưởng thức âm nhạc và phim ảnh nước ngoài cao | Ít thưởng thức âm nhạc và phim ảnh nước ngoài |
| Đáp ứng nhiều hơn cuộc sống gia đình | Ít hài lòng với cuộc sống gia đình |
| Nhiệm vụ gia đình phải được chia sẻ | Bất bình đẳng chia sẻ nhiệm vụ gia đình |
| Tích cực tham gia các môn thể thao | Hiếm khi tham gia các môn thể thao |
| Email và Internet cho các địa chỉ liên hệ cá nhân | Ít trao đổi email với các nhân |
| Email và Internet liên lạc với người nước ngoài | Ít email và Internet liên lạc với người nước ngoài |
| Ít tiêu thụ cá | Tiêu thụ nhiều cá |
| Dùng nhiều nước giải khát và bia | Dùng ít nước giải khát và bia |
| Ở các nước giàu: tỷ lệ phầm trăm những người béo phì cao hơn | Ở những nước giàu: tỷ lệ phầm trăm những người béo phì ít hơn |
| Quy định vai trò giới tính lỏng lẻo | Vai trò giới tính theo quy định nghiêm ngặt |
| Ở các nước giàu: tiêu chí tình dục không quá cấm đoán | Ở các nước giàu: tiêu chí tình dục nghiêm ngặt |
| Mỉm cười như một tiêu chuẩn | Mỉm cười khi nghi ngờ |
| Tự do ngôn luận được xem là tương đối quan trọng | Tự do ngôn luận không phải là một mối quan tâm chính |
| Duy trì trật tự trong cả nước không là ưu tiên cao | Duy trì trật tự trong cả nước được coi là một ưu tiên cao |
| Số lượng nhân viên cảnh sát thấp trên 100.000 dân | Số lượng nhân viên cảnh sát cao trên 100.000 dân |
Sự xuất hiện sự tự do bộc lộ và tự do dân chủ ở một đất nước đã được cho thấy có liên quan đến những giá trị con người trong lĩnh vực phân chia quyền lực, chủ nghĩa cá nhân và sự tránh né bất trắc. Mối liên hệ với IVR cho thấy một ảnh hưởng khác lên việc con người một nước nghĩ thế nào về những ý tưởng chính trị liên quan.
Chỉ số ham mê không chỉ dự đoán được thái độ đối với chính quyền quốc gia trong các nghiên cứu viết. Trên thực tế, nó liên hệ nghịch với số lượng cảnh sát trên 100.000 dân ở 41 nước mà dữ liệu thu thập. Những xã hội kiềm chế hơn thì nghiêm túc hơn về các giớ hạn của họ – họ có nhiều cảnh sát tính trên đầu người hơn.
Như trường hợp của hầu hết các khía cạnh văn hóa, thật khó giải thích chắc chắn được tiến trình lịch sử đã tạo ra những khác biệt gì trong trục Ham mê và Kiềm chế mà chúng ta quan sát hôm nay. Lời giải thích có thể được Misho đưa ra trong một bài viết trên tờ báo Nhân loại học Sage có tên Cross – Cultural Research (Nghiên cứu giao thoa văn hóa) cũng như những ấn phẩm trước đó của ông. Ông cho rằng những xã hội ham mê không có lịch sử hàng thiên niên kỷ của nền văn minh nông nghiệp tập trung Âu – Á kéo dài đến ngày nay. Theo lịch sử, nền nông nghiệp tập trung chưa bao giờ có ở vùng cận Sahara châu Phi. Một số nước hình thành từ con đường này đaã tồn tại ở một vài nơi trên châu Mỹ, nhưng giống như châu Phi, không có các động vật dưới nước ở đây, đó là một trở ngại nghiêm trọng cho sự phát triển của nó. Đối với các quốc gia nói tiếng Anh và Scandinavia, lịch sử văn hóa nông nghiệp tập trung truyền thống đã có từ lâu trước khi bị mai một. Nền nông nghiệp tập trung cao của loại hình Á – Âu mang lại vô số tai ương cho những người đã nếm trải nó: làm việc căng thẳng, các thời kỳ luân phiên dồi dào và khan hiếm thực phẩm, tình trạng đè nén và khai thác quá mức, dịch bệnh tràn lan, và chiến tranh lãnh thổ triền miên. Không ngạc nhiên khi các xã hội Á – Âu của nền nông nghiệp tập trung phát triển những học thuyết triết học như Phật giáo, theo đó cho rằng cuộc sống là chịu đựng và mưu cầu hạnh phúc là phí phạm thời gian, hoặc ba nền tôn giáo Trung Đông vĩ đại là đạo Do Thái, đạo Thiên Chúa và đạo Hồi, những tôn giáo dạy hạnh phúc thực sự nằm ở cuộc sống bên kia. Xã hội săn bắn hái lượm và trồng trọt chăn nuôi không bị đe dọa bởi các thiên tai của nền nông nghiệp tập trung, điều này giải thích tại sao họ có mong muốn tự do và hạnh phúc cao hơn. Như chuyên gia người Mỹ ở SWB Ed Diener và William Tov phát biểu, nghiên cứu những người Inuit và Maasai đã tiết lộ rằng họ hạnh phúc như những người Mỹ giàu có nhất. Hơn nữa, nền nông nghiệp tập trung đòi hỏi phải có kỷ luật khắt khe, lập kế hoạch và tiết kiệm cho tương lai, tránh xa nghỉ ngơi, thắt chặt quản lý xã hội, và điều đó lại không cần thiết, cũng không thể có ở mức độ như vậy trong xã hội săn bắn hái lượm hay trồng trọt chăn nuôi. Những xã hội hiện đại tiên tiến bậc cao với nền kinh tế dịch vụ dường như lại đang quay trở lại nền văn hóa ham mê hơn của thời xa xưa, trước khi nền văn minh nông nghiệp tập trung ra đời.
TH: T.Giang – SCDRC
Nguồn tham khảo: Geert Hosfstede, Gert Jan Hofstede, Micheal Minkov – Văn hóa và tổ chức, phần mềm tư duy – NXB ĐHQGHN 2013.
