Nguyễn Kiến Giang
[…]
- Cách nhìn của Edgar Morin
Trong những năm gần đây, E. Morin nổi lên như một nhà tư tưởng có ảnh hưởng ở Pháp và phương Tây. Những tìm tòi của ông về phương pháp ở một mức độ nào đó được nhiều người ví với Bàn về phương phápcủa Descartes, cha đẻ của chủ nghĩa duy lý thế kỷ XVII. Nhưng ở đây chúng tôi chỉ chú trọng tới những quan điểm của ông về thế giới hôm nay, thể hiện khá đầy đủ trong cuốn Để từ giã thế kỷ XX và một số bài viết gần đây của ông.
Có thể nói ông là người theo thuyết bất định (theorie d’incertitude), không thừa nhận sự tiến hóa của loài người theo một phương hướng hay mỗi định luật nào cả. Thế giới và loài người luôn luôn sống trong tính phức hợp (la complexite), trong cái bấp bênh (l’incertain), cái bất định (l’indetermine). Như lời ông nói: “Thế giới của chúng ta là một thế giới của một cái không thể đoán trước và của sự hỗn độn, tức là cái bấp bênh. Không những bấp bênh về kinh nghiệm, mà bấp bênh cả về nhận thức, vì những phạm trù tinh thần của chúng ta không thể nắm bắt được những hiện thực không thể nào hiểu được như nguồn gốc của thế giới” (Edgar Morin, Philosophe de l’incertain, Magasine litteraire, No. 312, Juillet-Aout 1993, Paris, p.18). Theo ông, ý thức con người đang ở trong “đêm tối và sương mù”, tương lai thế giới không thể tiên đoán được. Nhưng không phải vì thế mà ông rơi vào một thứ chủ nghĩa hoài nghi hay chủ nghĩa hư vô, mà vấn đề là phải đi tới một chiến lược nhận thức (stratégie de connaissance) phù hợp với cái bấp bênh và bất định ấy (xem Pour sortir du XX e siècle, tr. 24).
- Morin nhìn thế giới của thế kỷ XX như một thế giới khủng hoảng với ý nghĩa là “tính bấp bênh xuất hiện ở nơi mà mọi cái có vẻ chắc chắn, được điều khiển, do đó có thể đoán trước”. Nhìn bằng con mắt của “tính liên tục”, thế giới có vẻ như tiến dần lên, theo tuyến tính, qua những sự phát triển của khoa học, kỹ thuật, kinh tế, công nghiệp, tiêu dùng, văn minh (đó là cách nhìn chi phối các quan niệm xã hội học hiện nay). Nhưng nếu nhìn bằng con mắt của “tính đứt đoạn”, thì đó là “một thế kỷ bùng cháy như núi lửa qua hai cuộc chiến tranh lớn nhất, qua những cuộc khủng hoảng ghê gớm của các xã hội”, “những quá trình giải phóng sẩy hụt và trệch đường” (như trên, tr. 327-328). Với cách nhìn ấy, các xã hội phương Tây đầy ắp những khủng hoảng: khủng hoảng văn minh, khủng hoảng văn hóa, khủng hoảng giá trị, khủng hoảng gia đình, khủng hoảng nhà nước, khủng hoảng đô thị, khủng hoảng nông thôn…và “các xã hội này vừa bị các cuộc khủng hoảng ấy đe dọa, vừa sống bằng những cuộc khủng hoảng ấy” (như trên, tr. 331). Còn các xã hội kiểu Stalin thì dường như không có khủng hoảng vì tính bất động, xơ cứng và đông lạnh chính trị, vì kỷ luật nghiệt ngã của bộ máy… Nhưng dưới bề ngoài ấy, ông dự báo từ đầu những năm 81 rằng “… toàn bộ xã hội xô-viết chắc chắn sẽ bị khủng hoảng và sẽ tan vỡ” (như trên, tr. 331). Trong một thế giới bị chi phối bởi hai siêu cường – Mỹ và Liên Xô – ông nhìn thấy cả hai siêu cường đó bị xâu xé giữa những đối lập và mâu thuẫn có tính chất khủng hoảng. ở Mỹ, những đối lập và mâu thuẫn ấy dẫn tới những hỗn loạn lớn khiến đôi khi nhà nước bị rung chuyển, lung lay, thậm chí tê liệt. Nhưng chính là qua những hỗn loạn ấy mà sức sống của xã hội Mỹ biểu hiện ra. Ngược lại, ở Liên Xô, những hỗn loạn ấy bị đẩy xuống dưới mặt đất, những nhân tố khủng hoảng bị dìm xuống trước khi nổi lên mặt, nhưng vì thế mà tiềm năng khủng hoảng to lớn hơn. Mỹ và Liên Xô đều là những “sức mạnh-suy yếu”, mỗi bên vừa là một siêu cường quốc, vừa là một siêu bất lực.
Cả phương Tây lẫn phương Đông đều chịu ảnh hưởng của những chất men khủng hoảng. Thế giới thứ ba thì trải qua sự phát triển của tình trạng kém phát triển, nằm giữa sống và chết. Như vậy, “khắp nơi, trong thế giới phát triển quá mức cũng như trong thế giới đang phát triển, có một sự phát triển của những sự kém phát triển, không tách rời với chính bản thân sự phát triển” (như trên, tr. 335).
Tất cả những ý tưởng ấy đã được E. Morin đẩy tới xa hơn khi bước vào những năm 90. Trong một bài đăng trên Le Monde (tháng 11 – 1992), dưới nhan đề Trái đất – thiên thể lang thang, ông nói tới sự hấp hối của tính hiện đại vào cuối thế kỷ này. Ra đời từ cuối thế kỷ XV, tính hiện đại đồng nghĩa với những tiến bộ của khoa học, kỹ thuật, của lý trí, của quy luật vĩ đại về sự tiến bộ không thể đảo ngược được. Nó đã trở thành một niềm tin, hơn nữa một tôn giáo. Người ta tin chắc rằng sẽ đi tới một sự hoàn tất chiến thắng của Lịch sử, với Dân chủ, hay với chủ nghĩa xã hội, hay với xã hội công nghiệp tùy mỗi người mong muốn. Những sự khủng hoảng của tiến bộ đã bắt đầu trong những năm 20 – 40. Tính hai mặt của tiến bộ khoa học bộc lộ năm 1945, với Hiroshima. Những năm 70, sự báo động về sinh thái hành tinh làm nổi lên tính hai mặt của sự phát triển công nghiệp. Rồi với sự sụp đổ của chủ nghĩa Stalin và chủ nghĩa Mác, ý nghĩa cứu thoát của cách mạng xã hội chủ nghĩa cũng mất đi, không thể bù đắp được. Và bây giờ, vào cuối thế kỷ này, người ta thấy khoa học không phải chỉ làm sáng tỏ, mà còn làm mù quáng cả cuộc phiêu lưu của chính nó, vượt ra khỏi sự kiểm soát và lương tâm của chính nó. Những điều người ta từng coi là những bước tiến của ý thức con người hóa ra đã bị chi phối bởi sức mạnh vô thức khủng khiếp. Ông nói: “Chúng ta không còn ở trong giai đoạn cuối cùng đi tới “tương lai rạng rỡ” nữa. Chúng ta đang ở trong “Đêm tối và sương mù”. Chúng ta không phải ở trong thời điểm hoàn tất lịch sử loài người mà vẫn còn ở trong thời tiền sử của tinh thần con người… Tiến bộ không được tự động bảo đảm bởi một quy luật nào của lịch sử. Biến thiên không nhất thiết là phát triển. Từ nay, tương lai có tên gọi là bất định”.
Theo ông, khủng hoảng về phát triển diễn ra trên quy mô toàn hành tinh. Nó không chỉ hoành hành ở Thế giới thứ ba (thường được gọi là kém phát triển), mà cả ở thế giới phương Tây (thường được coi là thế giới phát triển), vì trong con mắt ông, đó cũng là một thế giới kém phát triển về đạo đức, trí tuệ và tình cảm trong (và do) sự phát triển công nghệ của chính nó.
Cuộc khủng hoảng của tính hiện đại, của lý trí, của chủ nghĩa duy lý có nghĩa là mất niềm tin vững chắc vào Tiến bộ, vào Tương lai. Có hai cách đáp ứng cuộc khủng hoảng này: chủ nghĩa toàn thống mới (le néo – foundamentalisme) và chủ nghĩa hậu hiện đại (le postmodernisme). Cái thứ nhất muốn bám rễ lại vào truyền thống đã bị chủ nghĩa hiện đại vất bỏ. Nó hiện ra dưới những hình thức tôn giáo hay tộc người, và trở thành quyết liệt khi gồm cả những hình thức đó. Chủ nghĩa toàn thống mới chủ trương đoạn tuyệt với cuộc phiêu lưu của sự phát triển, trở về với quá khứ. Nhưng thật ra, nó vẫn sử dụng nhà nước dân tộc, kỹ thuật, công nghiệp, vũ khí, và điều đó khiến cho nó trở thành kẻ đi tới một sự phát triển chưa hề biết.
Chủ nghĩa hậu hiện đại thì cho rằng cái mới không nhất thiết cao hơn cái cũ, và sự tiến bộ không được bảo đảm về mặt lịch sử. Nó trở thành mù quáng khi tin rằng mọi cái đều đã được nói lên, mọi cái đều chỉ là lặp lại, chẳng có lịch sử mà cũng chẳng có phát triển. Nó đứng ra ngoài những biến cố đang diễn ra vì mọi cái đều không có gì chắc chắn cả.
Khác với những người theo chủ nghĩa hậu hiện đại, E. Morin không đứng ra ngoài các biến cố, ông không quan niệm rằng mọi cái đều lặp lại, mọi cái đều đã được nói lên, ông quan niệm lịch sử là bất định, không ngưng trệ, nhưng cũng không đường bệ tiến tới tương lai rạng rỡ. Lịch sử được phóng vào một cuộc phiêu lưu không thể biết rõ.
Thế giới của thế kỷ XX mù quáng lạc vào những ảo tưởng tệ hại nhất. Bằng những kinh nghiệm này, E. Morin cho rằng những ảo tưởng ấy đã tiêu tan hoàn toàn vào cuối năm 1989.
Ông nhìn thấy niềm hy vọng dâng lên khắp nới ở những dân tộc khát khao dân chủ. Nhưng, theo ông, niềm hy vọng về dân chủ thật mong manh. Không có cái gì giành được xong xuôi cả. Không ai biết được những gì sẽ xảy tới với châu Âu đang tan rã và đang tập hợp lại. Nhất là không ai biết những gì xảy tới từ “đế chế cũ” (tức là Liên Xô) đang vận động hỗn loạn vừa trở về quá khức vừa đi tới tương lai. Những gì sẽ xảy tới với Trung Quốc, với Đông Nam Á, với vùng đảo Caraip, với các nước châu Mỹ, với châu Phi, với cả hành tinh này – chưa ai biết cả. “Ngọn gió Lịch sử vừa dâng lên đang cuốn chúng ta vào một cuộc phiêu lưu bí ẩn mới, ngoài những sơ đồ quen thuộc. Trái đất chúng ta, theo định nghĩa cũ về từ hành tinh, đúng là một thiên thể lang thang”.
- Morin cho rằng chúng ta không những ở trong cái chưa biết, mà còn trong cái chưa có tên gọi. Hiểu biết của chúng ta về thời đại chỉ thể hiện ở tiếp đầu ngữ “hậu” (post): hậu công nghiệp, hậu hiện đại, hậu chức năng chủ nghĩa… hoặc ở tiếp đầu ngữ tiêu cực “chống” (chống toàn trị). Chúng ta đang ở trong một sự mơ hồ sâu sắc của một kỷ nguyên hấp hối, trong đó mọi triệu chứng của cái chết cũng có thể là triệu chứng của sự sinh đẻ.
Tính phức hợp của những vấn đề thế giới đang làm chúng ta bó tay. Vì thế cần phải trang bị lại về trí tuệ và suy nghĩ về tính phức hợp.
- Morin vẫn tin vào những giá trị lớn của thế giới loài người: dân chủ, tiến bộ. Nhưng đối với ông, dân chủ tuy là một giải pháp thật, song là một giải pháp kiểu đặc biệt: nó sống bằng các vấn đề và tạo ra các vấn đề. Tiến bộ cũng vậy, nó có thể có, nhưng không được bảo đảm và không một tiến bộ nào là hoàn tất cả, nó không ngừng tự thoái hóa. Đây là kết luận của ông: “Từ nay Tiến bộ lại càng quý giá hơn vì nó không tuân theo một tất yếu khách quan nào, nó không có một bảo đảm lịch sử nào. Đừng tin rằng tương lai đã được chương trình hóa, cũng đừng cố chương trình hóa nó, mà tự hướng mình vào vài ý tưởng chủ đạo, đặc biệt là bộ ba lý tưởng của Cách mạng Pháp: “Tự do – Bình đẳng – Bác ái”. Chúng ta có thể nghĩ tới ý đồ lớn duy nhất: làm cho Trái đất thành văn minh.
*
Trở lên trên, chúng tôi đã giới thiệu sơ lược một số cách nhìn khác nhau của những tác giả tiêu biểu cho những xu hướng khác nhau. Tất nhiên, còn có thể tiếp tục danh mục này. Ở đây, chưa nói tới Alain Touraine với Phê phán tính hiện đại, Jacques Attali với Những đường chân trời, Michel Poniatowski với Lịch sử là tự do, và những tác giả nổi tiếng khác. Càng chưa đụng tới những phân tích và tất cả dự báo có giá trị về từng lĩnh vực của đời sống loài người hiện nay và sắp tới, như Kinh tế thế giới (1990-2000) – mệnh lệnh tăng trưởngcủa Trung tâm Nghiên cứu những Triển vọng và Thông tin Quốc tế, Tình trạng hành tinh của hai nhà nghiên cứu Mỹ R. Brown và E. Young, v.v… Lại càng chưa đụng tới vô số những sách báo viết về từng vùng, từng khối, từng nước, nhất là những nước đang đóng vai trò quan trọng trên vũ đài chính trị, kinh tế và cả văn hóa trên thế giới. Và những gì có trong tay chúng tôi là rất ít ỏi so với những gì hiện có trong các thư viện, các ngân hàng dữ kiện…
Chỉ mới đụng tới một mảng trong dãy núi khổng lồ kia cũng có thể đem lại một suy nghĩ cần thiết: cái thế giới mà chúng ta đang sống quả là một thế giới vô cùng phong phú, vô cùng phức tạp, nó vận động theo những cái chúng ta đã biết và theo vô số những cái mà chúng ta chưa biết. Không thể nhìn thế giới bằng một cách tiếp cận giản đơn, dựa vào những chân lý có sẵn. Sự tìm hiểu thế giới hôm nay và ngày mai chỉ mới bắt đầu…
Những cách nhìn được giới thiệu trên đây thật khác nhau và trái ngược nhau. Cái nào đúng và cái nào sai, thật khó kết luận. Theo chúng tôi, mỗi cách nhìn đều phản ánh một hiện thực nào đó của thế giới mà chúng ta không thể bỏ qua.
Mỗi sự phân loại sơ lược có thể cho chúng ta thấy có những “trục” sau đây:
- Cách nhìn tuyến tính – cách nhìn phi tuyến tính (thậm chí là cách nhìn theo vòng tròn, chu kỳ);
- Cách nhìn theo những quy luật lịch sử khách quan và tất yếu – cách nhìn bất định;
- Cách nhìn dựa vào sự phát triển của nền văn minh, văn hóa – cách nhìn theo các hình thái xã hội-kinh tế;
- Cách nhìn bi quan – cách nhìn lạc quan…
Chưa bao giờ lại có nhiều, rất nhiều cách nhìn thế giới khác nhau như bây giờ. Một dấu hiệu của trí tuệ thời đại, khi loài người đang chuyển từ kỷ nguyên này sang kỷ nguyên khác chăng?
Dù sao, cũng cần đi tới một cách nhìn nào đó về thế giới hôm nay và ngày mai gần gũi, một cách nhìn có thể chấp nhận được ở những người muốn sống và hành động trong thế giới đó mà không muốn trở thành lạc lõng. Đó là công việc mà chúng tôi sẽ cố thử làm trong phần sau.
Nguồn: talawas.org
CSCI INDOCHINA 